De tijd dat gemeentehuizen beperkt gehuisvest konden zijn, ligt ver achter ons. Het takenpakket van een gemeentelijke administratie wordt almaar diverser en dat resulteert in een aanzienlijke uitbreiding van het gemeentelijk personeel. Vaak leidde dit tot een versnippering van de gemeentelijke diensten op verschillende locaties verspreid over het grondgebied van de gemeente. Het laatste decennium wordt een nieuwe, omgekeerde tendens waargenomen: de bestaande infrastructuur voldoet niet meer aan de nieuwste normen en om redenen van mobiliteit en om in te spelen op nieuwe en flexibele werkformules worden de werkplekken opnieuw gebundeld. Geregeld zijn megalomane gebouwen aan de rand van de dorpskern het gevolg, waarbij de voeling met de bevolking verzwakt. De bestaande gebouwen worden vaak verkocht, gesloopt en in vele situaties vervangen door generieke appartementsgebouwen wat zorgt voor een verschraling van de dorpskern. Het gemeentebestuur van Meerhout voelde die noodzaak om uit te breiden ook maar koos samen met Architects in Motion (AIM) uit Turnhout de bestaande infrastructuur in de dorpskern grondig te verbouwen en uit te breiden.

In 1989 kreeg AIM de opdracht tot restauratie van het als monument beschermd gemeentehuis van Meerhout. Later, in 2010 stond AIM in voor het uitbreiden van het administratief centrum door verbouwing van bestaande panden en uitbreiding met een nieuwbouw.

Het projectgebied ligt centraal in de dorpskern op het kruispunt van de uitvalswegen naar de buurgemeenten Geel, Mol, Balen, Ham en Laakdal en is op het gewestplan ingekleurd als ‘Woongebied met Esthetische Waarde’. Meer ingezoomd valt het op dat het projectgebied gesitueerd is in een cirkelvormige wijk waarbij bij aanvang van het dossier de omliggende straten met lintbebouwing, halfopen en open bebouwing – de Gasthuisstraat, de Smissestraat, het Pastoor van Haechtplein en de Molenberg - een typisch Vlaams binnengebied met achtertuinen definieerden. Om tot een geïntegreerd en duurzaam project te komen suggereerde AIM de opdrachtgever een masterplan te laten opmaken voor dat binnengebied. In 2008 werd daartoe opdracht gegeven aan Studiebureau Technum.

In het masterplan voor de centrumzone werden bestaande functies zoals de kleuterschool, het klooster, de bibliotheek, de serviceflats en het rusthuis beter verankerd in een totaalvisie waarin ook een voorstel werd geformuleerd voor eventuele uitbreidingen of aanpassingen. De stedenbouwkundige drager voor het binnengebied is een groene park-as voor zachte weggebruikers. Er worden ook twee nieuwe parkeerzones voorzien.

Met de keuze om het bestaande administratief centrum te verbouwen en uit te breiden, werd door het gemeentebestuur en AIM een duidelijk statement gemaakt: in een dorpskern hoort bij voorkeur dorpsarchitectuur waarbij de schaal van het gebouw in de bestaande context past en er geen geforceerde typologische breuk mee vormt. Het is volgens AIM immers belangrijk dat het begrip ‘dorpsarchitectuur’ van het odium, als zou het per definitie saai en kleinburgerlijk zijn, afraakt en geherwaardeerd wordt.

De bestaande projectsite was een amalgaam van diverse aaneengeregen gebouwtypes. Op de hoek van de Gasthuisstraat en het Pastoor van Haechtplein staat het Koning Davidshuis annex Oud Drossaardshuis, beide als monument beschermd gemeentehuis opgenomen in de Erfgoedinventaris en onderwerp van een grondige verbouwing/renovatie. De twee aanpalende woningen op het plein werden volledig gesloopt en de twee woningen daarnaast gedeeltelijk: enkel de waardevolle voorgevels werden behouden. De oude Pastorij - ook als monument opgenomen in de inventaris - werd eveneens grondig verbouwd net als het naastliggende gebouw, dat de projectzone vervolledigt.

Één van de grootste uitdagingen voor AIM was - ondanks de diversiteit aan niveaus en architecturale kenmerken - tot een bepaalde eenheid te komen. Maar ook hier werd bewust gekozen het typische karakter van een dorpszicht te bewaren en net de diversiteit als esthetische passe-partout over te nemen in de straatgevel van de nieuwbouw. Het ritme van gesloten/open gevelvlakken, de kroonlijsthoogte en de kleuren van de bestaande bebouwing werden in het nieuwe gedeelte gerecupereerd.

Het nieuwe programma vroeg om een uitbreiding van de bestaande infrastructuur. Op de plaats van de gesloopte bebouwing werd een nieuwbouwvolume ontworpen in twee duidelijk door een centrale binnenstraat gescheiden entiteiten waarin de kantoren van de administratie ondergebracht werden. Naast het Koning Davidshuis werd als buffer tussen oud en nieuw de centrale inkom ontworpen die toegang biedt tot de dubbelhoge binnenstraat, met in het dak een lichtstraat, die de horizontale en verticale circulatie centraliseert. Terwijl de pleingevel vrij gesloten is en aansluiting zoekt met de bestaande bebouwing, is de gevel die uitkijkt op de tuinzone volledig beglaasd. Het geeft een inspirerend zicht op het parkgedeelte van het binnengebied.

Het gelijkvloers van het voormalige gemeentehuis in het tot monument geklasseerde hoekgebouw, kreeg een ceremoniële functie terwijl de eerste verdieping deel uitmaakt van de gemeentelijke administratie. De zolderverdieping van het nieuwbouwgedeelte is eveneens ingericht als kantoorruimte, in de bestaande gebouwen werd archiefruimte voorzien. Ook de nieuwe kelderverdieping onder het parkgedeelte van de nieuwbouw is als archiefruimte ontworpen en daar bevinden zich eveneens de technische ruimtes. De voormalige pastorij met haar bijgebouwen werd verbouwd en heringericht tot ruimtes voor culturele activiteiten.   

Om een toekomstige functionele flexibiliteit in te bouwen werd in het nieuwbouwgedeelte gebruik gemaakt van een open betonnen structuur met balken en kolommen die waar nodig ingevuld werd met niet-dragende glazen scheidingswanden. Voor het interieur werd zoveel mogelijk het ruwbouw=afwerking-principe gehanteerd waarbij materiaaleigen kleuren overheersen. Enkele kleuraccenten zijn de uitzondering op de regel. In de verbouwde en gerenoveerde gebouwen werden de bestaande structuren adaptief hergebruikt, m.a.w. om kosten te besparen werden ze als onderlegger gebruikt van het nieuwe organogram.

Het transparante karakter van de ontwerpkeuzes ligt aan de basis van originele zichtlijnen en ruimtelijke openheid. Het streven naar een maximale visuele doorwaadbaarheid zorgt voor de bezoekers - ondanks de complexiteit en de fragmentatie van het gebouw - voor een goede leesbaarheid. Ook in het masterplan neemt het gebouw een zichtbepalende rol in. Door de strategische ligging op het Pastoor van Haechtplein en de openbare functie die het gebouw vervult, moest de relatie met het achterliggende binnengebied bijzondere aandacht krijgen. Door een gedeelte van de bijgebouwen van de pastorij te slopen werd een doorbraak gecreëerd als ontsluiting van het achterliggende wandel- en parkgebied. Het gebouw kreeg een poortfunctie die de groene noord-zuidas laat eindigen op het plein voor het gemeentehuis. De waardevolle tuin van de voormalige pastorij speelt hierin een cruciale rol: hij vormt het scharnierpunt tussen oud en nieuw, tussen het verleden en de toekomst. De ooit typisch hermetische achtertuinstrook wordt deel van het openbaar domein en connecteert de verschillende wijken van het centrum: de doorsteek symboliseert en materialiseert de verbindende, democratische functie van een gemeenteHUIS.

Een bijzonder verhaal dat dit project extra kleur geeft is de historiek van de twee als monument bewaarde samengevoegde gebouwen: het Koning Davidshuis en het Oud Drossaardshuis. Het Koning Davidshuis dateert van ca. 1620 en werd door drossaard (baljuw) Andreas Viskens tussen 1720 en 1723 uitgebreid met het Drossaardshuis. Na respectievelijk dienst te doen als woning, smidse, hotel en herberg werd het in 1936 ingehuldigd als gemeentehuis na een restauratie door architect S. Leurs. In 1960 kreeg provinciaal architect Jozef Schellekens – grootvader van AIM-partner Luc Vanhout – de opdracht het Koning Davidshuis verder aan te passen aan de noden van een ‘modern’ gemeentehuis en in 1998 werd het architectenatelier van vader Carli Vanhout aangesteld om het hele complex uit te breiden en te verbouwen. Tijdens deze laatste werken werden waardevolle interieurelementen zoals een muurschildering op de schouw in het kabinet van de burgemeester ontdekt.

Nu, 400 jaar na de eerstesteenlegging van het Koning Davidshuis, toont het nieuwe ontwerp van derde-generatie-architect Luc Vanhout van AIM dat het – mits intelligente ingrepen die rekening houden met de context waarin een gebouw ooit ontstond en zich momenteel bevindt – zich kan aanpassen aan de veranderende noden van de tijd. De complexiteit van een organisch gegroeide dorpskern vertaalt zich in het gefragmenteerde karakter van het project. De perfecte combinatie van historische elementen en nieuwe toevoegingen nestelt zich als vanzelf in het bestaande weefsel. Het is een fysieke uiting van een weloverwogen visie op hedendaagse dorpsarchitectuur en hoe deze een bijdrage kan en misschien zelfs moet leveren aan onze snel evoluerende maatschappij zonder de historische prolegomena te ontkennen. Moet architectuur de ‘polis’ waarin we leven niet vormgeven en is maatschappelijke relevantie niet wat architectuur in de eerste plaats moet zijn?