Hoe zou het zijn met de nieuwe schoolgebouwen voor Vibo in Oud-Turnhout? Na enkele intensieve maanden van voorbereiding, studie en onderzoek door het bouwteam zijn de werken van start gegaan. Zelfs Covid-19 heeft na 16 jaar wachten op ‘groen licht’ deze aanvang niet kunnen tegenhouden. Een historisch moment in de geschiedenis van de scholengemeenschap.

VIBO - start der werken

VIBO: start van de werken

Gemeentelijke basisschool De Voorheide in Arendonk is een kleuter- en lagere school, die reeds bestaat vanaf 1925. Het gemeentebestuur vond – terecht – dat deze schoolomgeving niet meer bij de huidige tijd en noden paste en schreef een architectuurwedstrijd uit waarbij er met een frisse geest op deze schoolsite moest worden gekeken. Oorspronkelijk was de opdracht opgevat om de bestaande oude schoolgebouwen af te breken en iets totaal nieuws te bouwen, maar Architects in Motion & Natuurlijk Groen ontwikkelden een totaal andere visie die rekening hield met de bestaande historische waarde van de gebouwen als herkenningspunt van de buurt, maar transformeerden deze tot een geheel nieuwe plek waar kinderen tot ontwikkeling kunnen komen in een groene, leefbare schoolomgeving. Architects in Motion & Natuurlijk Groen haalden met hun eigenzinnige visie de opdracht binnen.

Zo zal de huidige, hoofdzakelijk verharde speelplaats omgevormd worden tot een groene speelplaats waar beleving centraal staat. Kinderen worden meegenomen in een leefwereld, waarin hun eigen creativiteit en verbeelding de vrije loop mogen gaan. De grens tussen binnen en buiten vervaagt, met een ruimere leeromgeving tot gevolg. Het leren stopt namelijk niet bij de klasmuren. De buitenruimtes worden betrokken in het groeiproces van de leerlingen. 

De bestaande schoolgebouwen worden ontmanteld, de houten kapconstructies komen terug in het zicht en het geheel zal fungeren als overdekte, maar open kapstructuren. Nieuwe functies worden volgens het box-in-box-principe ingeschoven. De doorzichten die ontstaan dragen bij tot interactie tussen de wereld op de speelplaats en deze daarbuiten op het openbare domein. Op die manier creëren we ook een meerwaarde voor de hele buurt en niet alleen voor de school en haar directe gebruikers. Kortom, een school die zich leent tot één grote, groene leef- en leeromgeving in directe samenspraak met haar buren. Een school anno 2020 is geen op zichzelf staand eiland meer, maar maakt deel uit van een hele (leef)gemeenschap. Door verschillende maatschappelijke aspecten met elkaar te verbinden zal er een heel andere dynamiek ontstaan waarvan de hele buurt profiteert. Deze visie laat toe om niet alleen het accent op het schoolgebeuren te leggen, maar ook verder te gaan en activiteiten uit de buurt of het gebruik door jeugdbewegingen toe te laten waardoor alle nieuwe faciliteiten maximaal worden gebruikt.

Wedstrijd gewonnen: oud schoolgebouw wordt getransformeerd tot groene leeromgeving

Als architect krijg je in je carrière maar enkele opdrachten waarmee je eigen architectuurvisie en/of je ontwerpfilosofie volledig samenvallen. Dat resulteert vanzelfsprekend in extra motivatie omdat de signatuur van je architectuur maximaal aangesproken wordt. Het enthousiasme waarmee architect Bart Janssens van Architects in Motion (AIM) over woning VG in Kasterlee praat, is een oprecht en duidelijk bewijs van deze bewering. 

Zeggen dat Bart Janssens een grote fan is van de brutalistische Braziliaanse betonarchitectuur van onder andere Oscar Niemeyer en Marcio Kogan van Studio MK 27 is een open deur intrappen. Getuige daarvan is de meer dan op professionele basis gefundeerde samenwerking met Igor Campos van Estúdio MRGB uit Brasil. Het leek dan ook vanzelfsprekend dat woning VG een uitgelezen project was om die samenwerking te verzilveren temeer omdat ook de bouwheer van brutalistsiche betonarchitectuur houdt en een uitgesproken idee had over hoe zijn droomwoning er moest uitzien. Om dit idee te voeden en tot een gemeenschappelijke visie te komen had Bart Janssens hem ter inspiratie een documentaire bezorgd van de toen pas overleden Vlaamse brutalistische architect Juliaan Lampens en zijn ontwerp voor woning Van Wassenhove. Na een reflecterende stilte van enkele weken reageerde de klant uiterst enthousiast en werd de basis gelegd voor een bijzonder ontwerp.

Het grote perceel is gelegen in een villawijk in de rand van Kasterlee, niet zover van verschillende natuurgebieden met het typische Kempische landschap en vegetatie: zandduinen, dennenbomen, heide, … Dat leidde ertoe dat de architect de tweede constante in zijn werk, namelijk het respect voor de eigenheid en authenticiteit van een plek, als bijkomende inspiratie wou aanwenden. 

Tijdens verschillende prefiguratieve brainstormsessies met Igor Campos, waarbij schetsen werden uitgewisseld en het experimentele niet werd geschuwd, werd een intense voorstudie van het programma in een architecturale visie gegoten en evolueerde het ontwerp in verschillende stadia tot een eenvoudig plan waarbinnen de complexiteit van de wensen van de bouwheer, het programma en de externe parameters georganiseerd werd rond een duidelijk afleesbare structuur. De karakteristieke aspecten van de Braziliaanse en Juliaan Lampens’ betonarchitectuur werden vertaald naar een bijzonder hedendaags en tevens haalbaar concept waarbij de spanning tussen die functionele complexiteit en de transparantie van de architectuur tot een esthetisch evenwicht werden herleid. Een voorafgaandelijke raming werd door een in terplaatse gestort zichtbeton gespecialiseerde aannemer opgemaakt om het ontwerp te toetsen met de financiële realiteit van de opdrachtgever.

Braziliaans brutalisme

Twee zichtassen, een op het gelijkvloers van de voordeur naar de tuin en op de verdieping van de trap naar de zijtuinstrook, zijn de twee belangrijkste componenten van deze structuur. Nog voor je de woning betreedt, ervaar je de eerste zichtas meteen door de manier waarop de toegang tot de woning georganiseerd werd. Twee betonnen wanden snijden loodrecht door de aangelegde - met heide beplantte – heuvel en leiden je tot de voordeur. De heuvel is duidelijk een ode aan het Kempisch landschap en een veruiterlijking van het respect dat de architect voor de eigenheid van de lokale vegetatie heeft. De volledig in met plankenbekisting uitgevoerde zichtbetonnen woning nestelt zich in het landschap en stelt zich ondergeschikt op aan de natuur. De confrontatie tussen cultuur/architectuur en natuur/landschap gebeurt op een zachte manier. De op het gelijkvloers volledig gesloten voorgevel vormt de grens tussen de openbare wereld en de intimiteit van de woning. Links van de inkomzone bevindt zich een bureau met speelhoek voor de kinderen die via een deur rechtstreeks in contact staat met een zithoek waarbij een vide deze ruimte een bijzonder plechtig karakter geeft als belevingshart van de woning. Het is naast de traphal de enige plek in de woning waar – ondanks het gesloten karakter en dankzij de vide - de twee zichtassen visueel verbonden zijn. Als je je in deze ruimte bevindt, is het alsof alle kwaliteiten van de woning zich hier manifesteren. Hoewel je door het grote raam in de achtergevel zicht hebt naar de tuin en de vide ook in de derde dimmensie ruimtelijkheid verschaft, voel je een mentale concentratie en voel je je aangenaam geïsoleerd van de buitenwereld maar toch niet afgesloten. 

Het bureau is deels ondergebracht in een volume dat buiten het vierkante hoofdvolume van de woning valt. Opmerkelijk is de taps uitlopende buitenmuren alsof ze het zicht door het grote raam naar de tuin willen kadreren. Dit detail komt terug in alle gevelopeningen. Het is een bijzonder detail dat de relatie binnen/buiten in de twee richtingen op een speelse manier beïnvloedt.

Natuur gekradreerd

Rechts naast de inkomzone en de dubbelhoge zithoek bevindt zich de garage/bergingzone. Deze biedt plaats voor twee auto’s, fietsen, een grote berging met extra sanitair en de trap naar de ruime kelder. Ze heeft een aparte dienstingang in de rechter zijtuinstrook. De ‘promenade architecturale’ via de zichtas brengt je achteraan in de woning in een grote open ruimte met keuken, eethoek en zichthoek. Het immense raam met een breedte van 12 m biedt een overweldigend zicht op de tuin. Slechts één stalen kolom in het midden draagt de bovenliggende verdieping. Even spectaculair is het zicht door de buiten het hoofdvolume van de woning liggende traphal. Het raam naast de keuken dat in het verlengde ligt van de traphal, kondigt de tweede zichtas op de verdieping subtiel aan. Het volume van de traphal is gescheiden van het hoofdvolume door twee verticale strookramen. De verschillende gebruikte materialen in de traphal vormen meteen een staalkaart van het materiaalgebruik in de rest van woning: de centrale trapwand is in zichtbeton, net zoals de meeste wanden in de woning. De traptreden zijn uitgevoerd in hout en worden onzichtbaar bevestigd in de wanden om het daglicht en het zicht zo weinig mogelijk te belemmeren. Hout vinden we ook terug op de wand tussen de bureauruimte en de zithoek. Net als bij Lampens brengt het contrast tussen het zachte materiaal hout en de harde materialen betonsteen en gewapend, ruw bekist beton een weldoordachte rust in het interieur. Enkele bepleisterde elementen maken de logisch aanvoelende afwisseling compleet. Ook in de traphal vinden we het originele detail van de afgeschuinde betonnen wanden terug alsof de natuur als een soort ingelijst kunstwerk de woning extra beleving en een blik naar buiten verschaft. 

Als je op het trapbordes naar de eerste verdieping kijkt, voel je de tweede zichtas meteen sterk aan. Op het einde van de nachthal biedt een raam, dat zich boven dat in de keuken situeert, zicht op de zijtuinstrook. Het plan van de eerste verdieping geeft het ontwerpconcept perfect weer: de twee zijgevels zijn betonnen schijven en staan in schril contrast met de met grote raampartijen volledig opengewerkte voor- en achtergevel. De tweede zichtas snijdt deze twee schijven doormidden. Ook hier voel je de esthetische meerwaarde van de afgeschuinde buitenwanden.

Hout/beton/bepleistering

Op de verdieping werden drie kinderkamers, een badkamer en een ensuite master bedroom met dressing en aparte badkamer ontworpen. De vide boven de zitruimte is van de nachthal visueel en akoestisch afsluitbaar door pivoterende houten panelen die op de in hetzelfde hout uitgevoerde borstwering gemonteerd worden. Het versterkt het ingetogen karakter van de zithoek. 

Als je rond de woning wandelt, krijg je pas echt een beeld van de grootte van de woning hoewel deze in geen enkel ontwerpaspect buiten proportie is. Debet hieraan zijn zeker de logische opeenvolging van open- en geslotenheid, het gebruik van ter plaatse gestort gewapend beton met nerfstructuur - dat de hardheid van het materiaal meteen countert door de zachtheid van de textuur - de volumes van de traphal en het bureau en niet in het minst de kunstmatige duin aan de voorgevel. Het volume van de verdieping wordt in een quasi perfect vierkant ingeschreven, terwijl het gelijkvloers aan de voorzijde van de woning groter is. Het dak op dat lagere volume wordt voorzien van een groendak zodat de heuvel er quasi naadloos mee aansluit. De privacy van het terras op de eerste verdieping wordt gegarandeerd door een aanplanting van pennisetum op de rand van het platte dak. Een zoveelste detail dat de ontwerpfilosofie van deze bijzondere woning onderstreept. 

Andere opvallende elementen die het grote bouwvolume speels relativeren zijn de cantilevers boven het terras aan de voor- en achtergevel. De zijgevels werden aan de achtergevel doorgetrokken en bieden privacy aan het terras. Ook deze wanden werden taps ontworpen zodat de cantilevers – die ook het dak gevoelsmatig laten doorlopen - losgekoppeld worden van de zijgevels. Deze knipoog naar de modernistische betonarchitectuur van bijvoorbeeld Le Corbusier zijn intelligente ingrepen om het hoofdvolume te accentueren op een rigide maar tegelijk speelse manier. Daarnaast wordt de massaliteit van het volume onderbroken door de horizontale terugspringende geveldelen in de zijgevels die uitmonden in uitsnijdingen ter hoogte van de achtergevel. 

Een opmerkelijk detail in het tuinontwerp is dat het grasperk enkele centimeter hoger werd aangelegd dan het terras en het zwembad. Volgens Bart Janssens een typisch ‘Braziliaans detail’ dat ingefluisterd werd door Igor Campos.

Cantilevers

Woning VG in Kasterlee is niet alleen een ode aan de brutalistische betonarchitectuur en de inbedding ervan in het Kempisch landschap maar ook en misschien vooral een ode aan de op vriendschap gebaseerde architecturale samenwerking tussen twee ontwerpbureau’s uit twee verschillende werelddelen. In deze woning vinden deze op het eerste gezicht compleet verschillende architecturale culturen elkaar in een gemeenschappelijk uitgekiend antwoord op de complexe wensen en vragen van de bouwheer. Het resultaat is een intense en tegelijkertijd eerlijke, bijna ascetische architectuur. De samenwerking en het resultaat ervan kunnen niet beter en mooier verwoord worden door een bericht dat Igor aan Bart stuurde naar aanleiding van dit project: ‘de woning VG in Kasterlee is het resultaat van een constante samenwerking tussen AIM en MRGB Studio en dat voor ons een aanleiding is om te vieren. De ervaring die we in de loop der jaren door deze samenwerking hebben opgedaan, heeft onze beroepspraktijk een extra dimensie gegeven. Waarden als ethiek, respect, betrokkenheid, vriendschap en vooral wederzijdse bewondering ondersteunen en geven erkenning aan onze relatie en structureren ons gezamenlijk werk. De architectuur van woning VG is een uitdrukking van de waarden waar AIM en MRGB Studio willen voor staan: integriteit, soberheid, eerbied voor traditie en verankering in de tijd. Het is met grote vreugde dat we de vruchten van dit partnerschap delen met onze vrienden!’

Woning VG is ongetwijfeld een manifest voorbeeld van deze kruisbestuivende samenwerking en hoe deze resulteert in buitengewone intense en kwalitatieve architectuur. 

Architect Juliaan Lampens verwoordde deze intensiteit 50 jaar geleden als volgt: ‘mijn architectuur moet met verstand en cultuur beleefd worden. Het landschap en de natuur zijn mijn eerste opdrachtgever en mijn laatste medewerker’. 

Amicale architectuur

Als architect krijg je in je carrière maar enkele opdrachten waarmee je eigen architectuurvisie en/of je ontwerpfilosofie volledig samenvallen. Dat resulteert vanzelfsprekend in extra motivatie omdat de signatuur van je architectuur maximaal aangesproken wordt. Het enthousiasme waarmee architect Bart Janssens van Architects in Motion (AIM) over woning VG in Kasterlee praat, is een oprecht en duidelijk bewijs van deze bewering.

‘ik wil gewoon zijn, maar dan op een buitengewone manier’

Woning VG: Architectuur in functie van de benadering tot het leven

In 2017 bestond VIBO – Vrij Instituut voor Buitengewoon Onderwijs – in Turnhout 60 jaar. Destijds opgericht als ‘Levensvreugde’ met een tiental kinderen, is VIBO nu een overkoepelende organisatie van 5 scholen – zowel lager als secundair – dat aangepast onderwijs met zorg aanbiedt voor meer dan 650 leerlingen. Daarnaast heeft VIBO de verantwoordelijkheid voor de begeleiding van meer dan 150 scholen verspreid over de regio Kempen. VIBO draagt zo direct en indirect bij tot het onderwijs voor ruim 900 kinderen in een regio die zich uitstrekt van Laakdal tot Hoogstraten. 

Deze gestage groei manifesteerde zich ook in een constante nood aan uitbreiding van de huisvesting. Momenteel liggen de gebouwen verspreid over twee locaties: VIBO De Brem aan de Oude Arendonkse Baan in Oud-Turnhout en VIBO De Ring aan de Noord-Brabantlaan in Turnhout, een onderdeel van de R13, de ring rond Turnhout. Op haar beurt dreigde deze beschikbare bebouwde oppervlakte te klein te worden en omdat er geen budget was om bij te bouwen, werden door een sponsor tijdelijk 130 containers ter beschikking gesteld waarin klaslokalen konden worden ondergebracht. Toen er enkele jaren geleden zicht kwam op een eventuele derde locatie, een leegstaande school in Ravels, werd architect Luc Vanhout van Architects in Motion (AIM) gevraagd een kostenraming te maken om de aanpassingswerken te begroten. 

Gestage groei

De architect nam het initiatief eerst een studie te maken van het volledige VIBO-patrimonium om op basis van die bevindingen een masterplan op te maken dat onder andere ook de logistieke problemen waar de scholengroep al geruime tijd mee kampt mee in kaart zou brengen.  De containerklassen zijn een goede tijdelijke oplossing maar de onderhouds- en verwarmingskosten zijn een zware financiële last om te dragen. Daarnaast zou de derde locatie extra wegen op het transportbudget: het grote merendeel van de leerlingen wordt ’s morgens thuis opgehaald en na afloop van de lessen ook teruggebracht. Momenteel zijn hiervoor 27 autobussen in dienst. Een duurzame reorganisatie drong zich op en motiveerde de architect en de opdrachtgever het nieuwe masterplan in die zin op te maken. In de visie van de architect wordt de site van De Brem geoptimaliseerd zodat alle gebouwen in de toekomst op die site in twee fasen gecentraliseerd kunnen worden, maximaal inspelend en rekening houdend met de vele troeven en mogelijkheden van het domein. De bouw van de eerste fase van het masterplan start in het najaar van 2020. De opbrengst van de verkoop van campus De Ring wordt aangewend als eigen financiële inbreng. Voor de overige 65% werden overheidssubsidies aangevraagd (2004) en verkregen (2020). 

Change ahead – disruptief denken

Voor het ontwerp en uitwerking van het masterplan werkt AIM samen met het architectenbureau OM/AR en Omgeving, bureau voor landschapsarchitectuur en urbanisme, beide uit Antwerpen. In hun ontwerp zetten ze resoluut in op een brede scholencampus waarbij ze ook expliciet rekening willen houden met eventuele toekomstige noden en aanpassingen. Door de bebouwingszones in relatie met de bestaande gebouwen strategisch in te planten wordt een beheersbare en overzichtelijke scholencluster gevormd die zich ontwikkelt vanuit het hart van de groene site. Om het specifieke karakter van het onderwijs waarvoor VIBO wil staan te ondersteunen en alle aangeboden opportuniteiten van de plek optimaal in het ontwerp te integreren, vertrekken de ontwerpers van een integrale aanpak waarbij de geborgen leer- en leefwereld gevrijwaard blijven. De relatie binnen/buiten is daarbij primordiaal, niet enkel voor de nieuw te ontwerpen gebouwen maar ook voor het totale project. De ontwerpers willen zich richten op verschillende ontwerpniveaus: van de micro leer- en leefomgeving tot de macro stedenbouwkundige omgeving op maat van het kind, de begeleiders, de ouders en de verschillende partners op en rond de site.

In de ruimere stedenbouwkundige context is er een opmerkelijke constante: groen. De site ligt tussen twee verkeersaders die de groene zone van oost naar west doorkruisen, namelijk de Steenweg op Mol en de Oude Arendonkse Baan. De nieuw ontworpen secundaire noord-zuidassen die de twee hoofdverkeersassen verbinden, structureren en ontsluiten de site. Aan de westzijde van de projectzone loopt een ondergrondse gasleiding. Deze bouwvrije zone wordt ingericht als bufferzone tussen de schoolsite en de naastliggende woonwijk. De bestaande groene buffer tussen de schoolsite en de aangrenzende serviceflats en het woonzorgcentrum wordt een groene fiets- en wandelweg. De site zelf is een aaneenschakeling van groene kamers met elk een eigen identiteit. Het nieuwe ontwerp versterkt de begrenzing van deze kamers en zorgt mede door een uitgekiende inplanting van de nieuwe gebouwen dat de doorwaadbaarheid van de site beter gedefinieerd wordt. Grote delen van de site worden publiekelijk toegankelijk, de schoolzones worden daar waar het noodzakelijk is, omheind. De opdeling in bestaande en/of nieuwe entiteiten zorgt ervoor dat de gebouwen elk apart kunnen functioneren en een relatie kunnen aangaan met de omgeving of andere entiteiten. Elke entiteit heeft een toegang die secundair is aan de hoofdtoegang. De kinderboerderij kan bijvoorbeeld een meerwaarde vormen voor de bewoners van de serviceflats en het woonzorgcentrum. Anderzijds kunnen de leerlingen die tuinbouw studeren als pedagogisch project ingezet worden om de tuin van deze senioreninfrastructuur te onderhouden. 

Micro en macro

De uitvoering van de eerste fase van het masterplan bevat het bouwen van twee nieuwe schoolvolumes, een parking met fietsberging en de inrichting van een park and ride-zone aan de Oude Arendonkse Baan. Het eerste volume, een school voor kleuter- en lager onderwijs, wordt naast het bestaande gebouw aan de zijde van het oude herenhuis opgetrokken. Het ontwerp is een staalkaart van de visie die VIBO op het onderwijs en de begeleiding die ze willen aanbieden heeft en de manier waarop de architecten deze visie vertalen in een krachtige ontwerptaal en dito -filosofie. Bij het betreden van het gebouw, dat op een strak raster van 3,20 x 3,20 m werd ontworpen, komt men meteen in een grote centrale hal die de algemene diensten zoals administratie, sociaal secretariaat, snoezelruimte en time out-lokalen groepeert. De hal koppelt de verschillende kleinere afsluitbare leslokaalclusters annex verzorgingslokaal enerzijds en de zone met refter en ondersteunende diensten zoals kine, ergo, logo, ortho, muzische vorming met bijhorende bergingen anderzijds. Tussen de hal en de refter zorgt een grote dakkoepel voor invallend daglicht. De meeste lokalen geven toegang tot een overdekte buitenruimte. Via de voor de veiligheid van de leerlingen afsluitbare lift en trap bereikt men de verdieping. Ook hier vinden we hetzelfde concept terug. Clusters met leslokalen annex verzorgingslokaal en enkele andere functies zoals vergaderzalen, logo, time out en sanitair. De lerarenkamer heeft een groot dakterras. Met een interne trap bereikt men een duplexverdieping met zithoek en enkele werkplekken. Hier kan discreet overleg gepleegd worden of kunnen de begeleiders zich even terugtrekken. De technische ruimte onder het schuine dak is toegankelijk via een aparte trap. Het dakvolume wordt verder volledig ingenomen door vides die behoren tot de lokalen van de eerste verdieping. 

Het tweede volume dat in het verlengde werd ontworpen van het bestaande schoolgebouw, huisvest een school voor secundair onderwijs. Hier werden veelvouden van 1,60 m gebruikt als onderliggend ontwerpraster. De klaslokalen zijn groter en de begeleiding heeft andere noden, zoals een apart kinelokaal, lokalen voor verzorgenden en crearuimtes. Alle crearuimtes hebben een rechtstreekse toegang tot de buitenruimte. Verder werd hetzelfde ontwerpprincipe toegepast: een grote centrale hal met secundaire functies zoals snoezelruimtes en time out-lokalen. De afgesloten trap en lift naar de eerste verdieping bevinden zich in de dienstenzone waar ook de werkkeukens, de gemeenschappelijke keuken, de refter en het sanitair zijn ondergebracht. Aan de refter en de centrale gangzone is een overdekte buitenspeelplaats gebouwd. 

Als je de lift of trap neemt naar de eerste verdieping kom je in een ruime, lichte gangzone met een grote vide naar het gelijkvloers. Boven de zone van de refter bevinden zich lokalen voor structurerende taken en begeleiding, één van de vier verwerkingsniveaus van het buitengewoon secundair onderwijs. In de andere vleugel van de verdieping vinden we vooral therapie- en flexibele lokalen. De technische ruimte is centraal in het gebouw ingeplant om de leidingentracés te optimaliseren. 

Eerste fase

Voor de volumetrische uitwerking van de gebouwen lieten de architecten zich inspireren door de typologie van de Kempische langgevelschuur. Om de typische en karakteristieke esthetische dominantie van het schuine dak met grote dakvlakken te accentueren worden de daken en de gevel van de eerste verdieping in hetzelfde materiaal uitgevoerd. Het volume van de langgevelschuur wordt schijnbaar opgetild, wat de impact van de volumes op de omgeving drastisch verkleint. De sokkel wordt uitgevoerd in architectonisch beton. De grote raampartijen en de doordachte inplanting ervan zorgen voor doorkijkassen die samen met de uitsnijdingen uit de volumes en het verspringend ritme van de dakvlakken de gebouwen een transparante luchtigheid geven en de grens tussen natuur en gebouw quasi volatiel ervaren wordt. Omgeving uit Antwerpen tekent voor het groenontwerp. Hun inspiratiebron is het typisch Kempische landschap met bossen, vennen en begroeide zandheuveltjes. De secundaire toegangswegen slingeren tussen de bomen, de bestaande vijver en de gebouwen alsof het bospaden zijn die voor de wandelaar achter elke bocht een andere visuele beleving in petto hebben. De pedagogische tuin en de kinderboerderij worden naadloos in het geheel geïntegreerd.

Langgevelschuur

Architects in Motion toont aan dat de architectuurpraktijk meer is dan enkel ontwerpen van gebouwen en begeleiden van een bouwproces. Voeling met de opdracht, (er)kennen van de noden van de klant, inleving in de historiek van het project, optimaliseren van de financiële situatie waarin een project vorm krijgt, toekomstgericht anticiperen op mogelijke evoluties,… Rekening houden met deze diversiteit aan prolegomena resulteert in een correcte definitie van en duidelijk inzicht in de noden van de klant. Samen met OM/AR en Omgeving ontwierp AIM de eerste fase van een project dat ingebed is in een complexe bestaande context. De centrale inplanting van de scholencluster op de site De Brem en het afbouwen van de satellietcampus De Ring openen perspectieven om de werking en de beleving van personeel, leerlingen, ouders en sympathisanten van VIBO te verbeteren. De keuze om met verschillende entiteiten te werken toont het respect dat de ontwerpers hadden voor het aanwezige groen en de kwaliteiten van het landschap. Het streven om de energieconsumptie en ecologische impact van het project te beperken door zo compact mogelijk te bouwen, zijn hiervan de gematerialiseerde getuigen. Door de buurt – de serviceflats en het woonzorgcentrum – maximaal te betrekken en de kwalitatieve groenzones te maximaliseren, toont de school zich als groen ankerpunt in de wijk. Het openmaken van het zicht op het oude herenhuis en de parkvijver biedt de mogelijkheid om met de grens openbaar/privé vrijer om te gaan. Door na te denken over de mobiliteit in de buurt en de aanleg van een park and ride-strook wordt de verkeersdruk tijdens de piekmomenten aanzienlijk positief beïnvloed. De ontsluiting van het geheel kan op verschillende manieren gebeuren. Het project biedt voor de later geplande tweede fase alle kansen tot slagen. 

VIBO is een project dat perfect past bij het DNA van AIM. Creëren van kwalitatieve architectuur op het kruispunt van verleden en toekomst. 

Geïntegreerd ontwerp

VIBO - een visie op de toekomst

In 2017 bestond VIBO – Vrij Instituut voor Buitengewoon Onderwijs – in Turnhout 60 jaar. Destijds opgericht als ‘Levensvreugde’ met een tiental kinderen, is VIBO nu een overkoepelende organisatie van 5 scholen – zowel lager als secundair – dat aangepast onderwijs met zorg aanbiedt voor meer dan 650 leerlingen. Daarnaast heeft VIBO de verantwoordelijkheid voor de begeleiding van meer dan 150 scholen verspreid over de regio Kempen. VIBO draagt zo direct en indirect bij tot het onderwijs voor ruim 900 kinderen in een regio die zich uitstrekt van Laakdal tot Hoogstraten.

‘Architecten moeten reageren op de wereld. Niet op elkaar.’

VIBO: architectuur op het kruispunt van verleden en toekomst

Cultuurhuis (vroeger Kunstcentrum) de Warande in Turnhout is een icoon. Ontegensprekelijk en op vele vlakken. In 1972 geopend als één van de eerste culturele centra in Vlaanderen met tot gevolg dat nu, bijna een halve eeuw later, elke gemeente en deelgemeente in Vlaanderen een eigen cultureel- of ontmoetingscentrum in haar patrimonium heeft met als doel cultuur zo breed mogelijk te verspreiden. Maar ook het ontwerp (Schoeters, Wouters, Vanhout, Schellekens) en de quasi uitsluitend receptieve werking waren baanbrekend. In 2014 schreef het provinciebestuur van Antwerpen een ontwerpwedstrijd uit om het gebouw te moderniseren met als belangrijkste deelopdracht de renovatie van de eerste podiumzaal annex technieken. Architects in Motion (AIM) won de wedstrijd en kreeg de opdracht toegewezen. Het ontwerp van architecten Bart Janssens en Luc Vanhout predikte, uit respect en waardering voor het bestaande, ‘een ingetogen en bescheiden opstelling’.   

De officiële opdracht luidde: optimalisatie van de speelruimte door deze uit te breiden tot een oppervlakte van 14.00m x 14.00m (was het eerste en belangrijkste uitgangspunt), het verduurzamen van het gebouw, de renovatie van het interieur, het vernieuwen van de theatertechnische installaties, de aanpassing naar de hedendaagse brandnormen en de optimalisatie van de interne circulatie.

Deze multidisciplinaire opdracht vergde een ontwerpteam met diverse expertises waarbij de auteurs van de verschillende studies zich moesten kunnen vinden in het algemene idee om een zo onzichtbaar mogelijke ingreep in de bestaande context uit te voeren. Een op het eerste gezicht moeilijke taak mondde uit in een bijzonder samenspel van esthetiek en techniek. 

Immers, dat uitgangspunt staat ook diametraal tegenover vroegere renovatie- en uitbreidingsprojecten die de Warande onderging. In 2005 tekende Macken & Macken een tweede podiumzaal (de Kuub) met een heel eigen, contrasterend ontwerp en ook de uitbreiding/renovatie van architect Achtergael uit 2012 stelde zich extrovert op zodat de introverte ziel van de oorspronkelijke Warande aangetast leek.  Een (ver-)bindend element moest in deze architecturale chaos rust brengen en de oude glorie van het bestaande gebouw – zonder al te extra opdringerige en zichtbare ingrepen – doen herleven.

Van meet af aan besefte AIM dat dit project enkel kon slagen met een ervaren, origineel en goed team. Studiebureau Van hoorickx deed de stabiliteitsstudie. Studiebureaus gebouwentechnieken Deerns en Ingenium ontwierpen een revolutionaire HVAC-installatie waarmee ook de basismissie werd onderschreven. Maar bij hun zoektocht keken ze ook buiten de grenzen: het internationaal gerenommeerde Theateradvies Amsterdam werd geboeid door het historische verhaal van de Warande en werkte enthousiast mee. Voor de akoestische studie tekende LBP Sight uit Nieuwegein. 

Less is more… and much more

De moeilijkste en structureel grootste ingreep was de uitbreiding van de speeloppervlakte van 10 x 10 meter naar 14 x 14 meter. Deze aanpassing was noodzakelijk om de ambitie van de opdrachtgever om grotere producties uit te nodigen, mogelijk te maken. De achterzijde van het bestaande podium en enkele aanpalende ruimtes werden gesloopt en ondergebracht in een nieuw volume dat AIM aan de achterzijde van ‘de ton’ ontwierp. Het werd een volledig nieuw servicegebouw met infrastructuur voor de artiesten, de techniek en de logistiek. Om de architecturale uniformiteit van de site te bewaren, sluiten de betonnen sokkel en de glazen verdieping qua architectuur, materiaal en vorm respectievelijk aan bij de naastgelegen fuifzaal Futur en de daar achter gelokaliseerde Kuub. Daarnaast werden historisch functionele onzuiverheden – zoals de achter het podium voorziene danszaal, repetitieruimte, loges, verblijfsruimte, moeilijk te bereiken bergingen – uit het bestaande gebouw gehaald en logisch ondergebracht in de uitbreiding.  Uit de voorstudie bleek bovendien dat de ligging van de bestaande loskade en de dienst- en artiesteningang niet meer voldeden aan de huidige theater- en circulatiebehoeftes.  De nieuwe loskade met twee loading docks werd parallel aan de Wezenstraat en loodrecht op de Warandestraat ingeplant, maximaal rekening houdend met de waardevolle bomen van de voormalige gasthuissite. De ‘groene esplanade’, de verbreding van de Warandestraat ter hoogte van de Warande, is een herkennings- en groen rustpunt. Het groen begeleidt de bezoeker van de straat naar de hoofdinkom en vormt samen met het park rond het kasteel van de Hertogen van Brabant een groene aorta die de verschillende grotere verkeersassen met elkaar verbindt.

Architecturale uniformiteit

Naast de loskade, tussen het bestaande en het nieuwe gebouw leiden, een helling en een trap je via de artiesten- en dienstingang binnen in het gebouw. Het onthaal voor de artiesten en de techniekers is warm georganiseerd en is persoonlijker en gezelliger dan de manier waarop andere cultuurcentra het publieksonthaal organiseren. Het idee om cultuur drempelloos tot bij de mensen te brengen, werkt bij de Warande zowel voor als achter de schermen. ‘Cultuur’ wordt hier niet alleen door de ogen van de ‘toeschouwers’ maar ook door deze van de ‘makers’ gezien.  

In deze hoofdzakelijk betonnen tussenruimte voel je dat de filosofie van loskoppelen, bescheidenheid en quasi onzichtbaarheid op een bijna theatrale manier werkt. Aanvankelijk lijkt dit een contradictio in terminis. Toch voelt het zo aan. De architecten willen niet concurreren met het bestaande, ze veroorzaken geen spanningsveld. Met inventieve aanvullingen en goed doordachte ingrepen versterken ze het bestaande en halen ze het naar de voorgrond. Ze hanteren een architectuur met esthetische en historische maturiteit. 

AIM’s keuze om het nieuwe gebouw met een glazen lichtstraat volledig los te koppelen van het tonvolume is eveneens een eerbetoon aan de oorspronkelijke brutalistische baksteenarchitectuur van de Warande. Op geen enkele manier gaan ze met elkaar in concurrentie. Integendeel. Als je tussen beide gebouwen staat en omhoog kijkt, zie je hoe de – overigens zorgvuldig gereinigde en opnieuw gevoegde – baksteengevel oprijst en een ‘eindige, bijna aardse’ massiviteit uitstraalt. Je vangt ook een glimp op van de nieuwe theatertoren. Ook hier weer die schijnbare tegenstelling, dat subtiele spel van textuur en materiaal. De goudkleurige, gegolfde gevelbekleding in staal van de theatertoren is alles behalve massief. Ze suggereert een rond de toren gedrapeerd gordijn dat naar het ijle reikt, een frivole kroon op het robuuste tonvolume.

Eenheid/veelheid

In de circulatiezone - die een oplossing biedt voor de gevraagde hertekening van de warrige bestaande circulatie - onder de lichtstraat, vallen de twee imposante betonnen kolommen op. Het speelveld van 14 x 14 m gebruikt de ruimte op het podium maximaal zodat de draagstructuur van de nieuwe, even grote, toneeltoren niet kon doorlopen tot op het gelijkvloers. AIM’s letterlijk en figuurlijk ingenieuze vondst bood de oplossing: het zware torenvolume wordt gedragen door twee cantilevers, rustend op de betonnen kolommen. Het nieuwe servicegebouw dient als tegengewicht. Het speelveld wordt zo gevrijwaard van storende structuurelementen. De uitbreiding van de toneeltoren en de montage van de nieuwe elementen in de bestaande schouwburg was een werk dat met chirurgische precisie werd uitgevoerd. 

Naast circulatie bevinden zich in het servicegebouw kleedkamers, loges, ateliers, kantoren van de technici, magazijnen en goederenliften. Vanuit de artiestenfoyer boven de loskade heb je een prachtig zicht over de groene esplanade. De bomen geven bescherming tegen oververhitting in de zomer. Alles straalt eenvoud maar groot respect voor de artiest en de technici uit.Van de typische sombere catacombensfeer die vaak achter de schermen heerst, is hier geen sprake. Openheid, licht en ruimte zijn sleutelbegrippen. En dat mag letterlijk genomen worden. Via grote ramen in de achtergevel van het servicegebouw vloeit licht doorheen de doorgang op de loskade (gelijkvloers) en een raam in de artiestenlounge (eerste verdieping) tot op de scène. Vanop de scène heb je contact met de buitenwereld, vanop de straat zie je licht en beweging in het gebouw: een unieke transparantie die buiten naar binnen trekt en vice versa. Cultuur hoort niet thuis in een ivoren toren: er ontstaat een versmelting met het dagelijkse leven buiten.

Eens je de toneelvloer betreedt, imponeert de groot(s)heid van de theatertoren.  De scèneopening werd vergroot tot breedbeeldformaat 16:9. Jardin en cour geven voldoende ruimte om met vaste of losse manteaus en portaalbruggen de gewenste lijsten en decors te maken. Via de dienstlift kom je op de technische verdiepingen van de toneeltoren. Een volledig nieuwe trekkenwand (technische hijsinstallatie) met 20 km staalkabel wordt geautomatiseerd via een computer en een indrukwekkende batterij lieren bestuurd. Boven de theatertoren, op de kabelvrije rollenzolder met roosters en klapvloeren wordt het pas duidelijk dat theatertechniek meer dan een vak apart is. Door de vloer heb je een hallucinant zicht op de speelvloer. 

Voor de renovatie van het schouwburginterieur liet AIM zich inspireren door de aloude sfeer dat een avondje uit naar het theater oproept. Overdaad aan velours, wegzakken in een theaterzetel, je verbeelding op hol, verwondering,… Bij het iconische tapijtbedrijf Van Besouw lieten ze een speciaal vast tapijt maken met daarin een goudkleurige draad verwerkt. In de twee Salles de Pas Perdus, waar die theatersfeer je instant vastgrijpt, werden zowel de vloer, de trappen als delen van de wanden bekleed met het tapijt. De binnenzijde van de halfronde betonnen lichtvangers aan de buitenzijde van het gebouw, werden goudkleurig geschilderd zodat het licht dat binnenvalt gekleurd diffuus is. Het grote kunstwerk van Fred Bervoets maakt het magisch-realistische karakter compleet. Als bezoeker moet je doorheen de Salles des Pas Perdus om de zaal te bereiken alsof het een overgang betreft van de echte wereld naar de wereld van het theater, de dans, de muziek. Of andersom. Het zijn sassen waarin je de buitenwereld moet loslaten, waar externe invloeden worden afgeschud vooraleer dat ‘avondje uit’ in te stappen. Een overgangszone van harde materialen/ratio naar tactiele materialen/emotie.

Hetzelfde tapijt vinden we terug in de schouwburgzaal. De comfortabele stoelen zijn bekleed met een iets donkerdere bruine stof. De wanden zijn in een grijsbruine tint geschilderd.

De emotie van een avondje uit

In de kelderverdieping bevinden zich naast extra ateliers en bergingen ook de technische ruimtes voor verwarming en ventilatie. En ook hier hetzelfde basisidee: de uitstraling van het oorspronkelijke gebouw moet zoveel mogelijk hersteld en/of behouden worden. Dat stelde de ingenieurs technieken voor geen eenvoudige opdracht, die ze door gebruik te maken van een revolutionaire en hoogtechnologische installatie tot een goed einde brachten: de technische ruimte in de kelder, die vol met ventilatie- en verwarmingskanalen gepropt zit, staat in schril contrast met de schijnbaar volledige afwezigheid van technieken in het bovengrondse gebouw. Nergens zie je storende HVAC-elementen. Dit konden de ingenieurs bereiken door gebruik te maken van het BAopt/Climotion softwaresysteem.Heel kort-door-de-bocht werkt het systeem op het nauwkeurig meten van alle relevante waarden in een ruimte om vervolgens die informatie te gebruiken en te werken met de juiste luchtdruk. Door deze diffuse ventilatie ontstaat een homogene opbouw van de lucht in de ruimte en zijn geen hoge luchtsnelheden (worp) nodig, met een tochtvrij klimaat tot gevolg.Bovendien is het een bijzonder energiebesparend systeem: alle energie komt perfect op de juiste plek in de ruimte terecht.

Diffuus ventileren

Voor Architects in Motion was deze opdracht een uitdaging en een opportuniteit tegelijkertijd. Respect was hierbij het sleutelbegrip. Een veelzeggend maar gelaagd begrip dat zijn etymologische oorsprong in het Latijn vindt: ‘respicere’ wat terugkijken, omkijken betekent. 

Uit respect voor het gebouw nam AIM een bescheiden, bijna onzichtbare houding aan bij de renovatie en uitbreiding van de Warande, het iconische theatergebouw dat een groot deel uitmaakt van de recente culturele geschiedenis van Turnhout. Anders dan vroegere renovaties of uitbreidingen met andere architectenbureaus als auteur, wou AIM niet contrasteren maar integreren. Niet choqueren maar consolideren. In die opzet zijn ze met glans geslaagd. Het resultaat is een perfecte mix van hedendaagse architectuur en technieken om de schoonheid van het bestaande te vrijwaren en te versterken. Terugkijken door naar de toekomst te kijken. 

Respect

‘Niemand stapt twee keer in dezelfde rivier omdat het niet meer dezelfde rivier is en niet meer dezelfde persoon.’

Renovatieproject de Warande: respect inspireert

Hoewel de Turnhoutse School volgens ingewijden haar eindpunt bereikte in 1973, blijft de geest van het Kempisch modernisme in de regio  rondwaren. In Woning AR van Architects in Motion herleeft de stijl in een gepolijste versie, aangepast aan de tegenwoordige tijd én de vijver  eromheen.

In november vorig jaar overleed Juliaan Lampens, waarschijnlijk de  belangrijkste modernistische architect die ons land gekend heeft. Dag op  dag één maand later architect Lou Jansen. Dat ging met minder egards en  media-aandacht gepaard. Nochtans had ook hij het verfijnd brutalisme in  de vingers. Net zoals Paul Neefs, Paul Schellekens en Carli Vanhout wordt Jansen gerekend tot de Turnhoutse School. Een lichting  vooruitstrevende architecten die in de golden sixties in de Kempen elk  een eigen versie van de stijl hadden ontwikkeld. Tijd- en geestgenoten  van Lampens dus, die net zoals hij goed gekeken hadden naar tenoren als  Le Corbusier, Oscar Niemeyer en Alvar Aalto. Geen van hen ontwerpt  vandaag nog, maar nu en dan duikt er een nieuwbouw op waarin je  duidelijk hun sporen voelt. Woning AR van Architects in Motion is er zo  eentje: pure baksteenarchitectuur, zakelijk en eenvoudig, maar ook warm  en groots. “Ons atelier heeft zijn dna in de Turnhoutse School”,  verklaart Luc Vanhout, die er samen met Bart Janssens de leiding heeft.  “AIM is min of meer de natuurlijke voortzetting van Atelier Vanhout & Schellekens.”

Woning AR is “verfijnd brutalisme”, zoals Luc Vanhout het zelf noemt. Simpele, vereenvoudigde vormen doen het gebouw uitblinken in soberheid. In de belijning lees je invloeden van Le Corbusier tot het Braziliaans en Scandinavisch modernisme van midden twintigste eeuw. Een lang  gesloten balkvolume gaat via een verticale glaspartij over in een toren.  Daar zit de overdekte inkom discreet weg achter een tuinmuurtje.  Donkere baksteen combineert met brons geanodiseerde ramen. Materialen  worden getoond zoals ze zijn en gereduceerd tot een rudimentair en  essentieel gegeven. “Architectuur als deze verdraagt geen decor. In een  gevel mag je hooguit vier of vijf materialen zien en de dakrand is er  daar één van”, aldus Vanhout. Binnen loopt het donkere  paramentmetselwerk van de gevel gewoon door in de inkom. Het is pas als je de leefruimte nadert dat de baksteen verandert in witte muren en de  verfijning begint. “Ons eerste voorstel was om het metselwerk overal te  laten terugkomen. Oorspronkelijk zou dit een vakantiewoning worden. Wij  hadden een primair, bijna cage-achtig gebouw in gedachten. Maar  uiteindelijk wilde men er een volwaardige gezinswoning van maken. Om een huis aangenaam en leefbaar te houden, moet je het brute ergens breken met verfijnde hedendaagse materialen. Hier is gekozen voor natuursteen, wenge en fineer. Al de rest is in feite materiaalloos: glas, witte  wanden en kasten. Het grote gebaar van de architectuur is rauw, maar  daarbinnen is er heel puur en subtiel gewerkt.”

Verfijnd brutalisme

De robuuste en besloten architectuur van de gevel staat in schril contrast met de openheid binnenin. De woning kijkt achteraan uit op een gigantische vijver. Aan dat indrukwekkende uitzicht is het complete ontwerp opgehangen. Op het gelijkvloers ontvouwen alle woonfuncties zich rond twee zicht- en circulatieassen die elkaar kruisen ter hoogte van de inkom. Zodra je binnenkomt kan je in alle richtingen door het gebouw wandelen en kijken, van voor naar achter en van links naar rechts. Dat traject krijgt zelfs een museaal kantje. “We wilden dat een verplaatsing door de woning een belevenis is, zowel horizontaal als verticaal”, zegt  Vanhout. “De perspectieven leiden overal naar de natuur. Maar je kijkt niet enkel naar buiten, het uitzicht eindigt ook op iets interessants. Op het einde van de circulatielijnen is er extra ruimte voorzien voor een eyecatcher. De trap bijvoorbeeld heeft bewust open treden. Terwijl  je naar boven gaat ontdek je de ruimte, het landschap én wat er ophangt aan de muren.” Structurele opdelingen gebeuren door glazen deuren, louter omwille van temperatuur en akoestiek. Living, keuken en eetplaats vormen één grote ruimte, volledig georiënteerd op het water. Vaste oversteken begeleiden de zoninval en helpen het zicht te bewaren. Ze zijn zo ontworpen dat de zon in de zomer buiten gehouden wordt, maar in de tussenseizoenen wel binnenvalt. “Het huis moest kunnen functioneren zonder zonneschermen”, legt Luc Vanhout uit. “Vaak zie je ontwerpen met veel glas, waarbij alles gedaan wordt om de zon buiten te houden. Screens plaatsen is het ergste wat je kunt doen: ze nemen niet alleen de zon, maar ook je zicht weg. Aan de hand van een zonnesimulatie hebben we bepaald hoever de luifel moest uitsteken om oververhitting te beperken, maar ook voldoende zonnetoetreding te hebben op de momenten  dat het wel aangenaam is.”

Museale wandeling in assenkruis

Aan het werkeiland kan je ontbijten en aperitieven, met zicht op de  vijver. De avondhoek in wenge zit dan weer enkele trapjes hoger dan de  rest van de leefruimte, om ook vanuit de zetel het uitzicht te bewaren.  Daarnaast is er een zitbank voorzien aan het raam als een soort van  uitkijkpost over het landschap. Het volume loopt schijnbaar in het raam door tot buiten waar het gespiegeld wordt als een buffetkast. “Binnen en  buiten gaan gewoon in elkaar over. Via grote schuiframen kan je twee  derde van de leefruimte openzetten, zodat het verschil tussen interieur en exterieur heel miniem wordt”, aldus Vanhout. Terwijl op het gelijkvloers diepe perspectieven zorgen voor transparantie, wordt de  eerste verdieping eerder afgeschermd. Luc Vanhout: “Het slaapgedeelte is  een apart verhaal. De masterbedroom bijvoorbeeld is opgevat als een slaapcel waar niets anders staat dan een bed. Je komt binnen in de  dressing, een soort van doorgangsruimte met kasten, die uitgeeft in de  badkamer. Daarna ga je slapen. ’s Morgens maak je de omgekeerde  beweging. Je wordt wakker met de vijver en de opkomende zon. In de  badkamer hetzelfde beeld. Dat is de hele bedoeling: het initiële idee van een vakantiehuis is een gezinswoning geworden, maar het vakantiegevoel is gebleven.”

Dualiteit

Woning AR: brutaal maar bescheiden

De maatschappelijke relevantie van architectuur staat zoals andere aspecten van onze 21ste-eeuwse samenleving en haar tijdseigen uitdagingen (terug) hoog op de agenda van planners en ontwerpers. Sinds het postmodernisme wordt architectuur door bepaalde ontwerpstromingen van haar eigenlijke waarde en betekenis losgeweekt: architectuur als statussymbool, als losstaand lifestyle-idioom.  Een vergelijking met de renaissancepaleizen uit bijvoorbeeld Firenze gaat zeker op, alleen zijn de rijke families zoals de Medici nu banken en multinationals en zijn de paleizen nu hoofdzetels en -kantoren. In vele gevallen voert architectuur een oppervlakkig discours over zichtbaarheid en materialiseren van een missie. 

In principe is zo’n architectuur een zuivere inbeslagname van schaarser wordende ruimte en ligt de bestaansreden van goede architectuur op een diepere laag. Voorbeelden waar ze een doordachte sociale rol opneemt en zich kwalitatief origineel doch bescheiden opstelt ten dienste van de opdracht en dus de gebruikers, zijn eerder schaars. 

Het Centrum voor Algemeen Welzijn De Kempen (CAW-gebouw) van Architects in Motion in Turnhout is een goed voorbeeld van dienende architectuur zonder triviaal te worden. Integendeel. Het gebouw is groots in eenvoud. Uniek in opzet. Het heeft alles ‘in huis’ om door zijn uniciteit een nieuw voorbeeld te worden in zijn soort. 

AIM’s visie is het resultaat van een grondige behoeftestudie en een ontwerpende onderzoekende houding als methodiek. Deze onderzoekende ingesteldheid, die een constant evoluerende theoretische en ervaringsgerichte kennis impliceert, hielp architecten Bart Janssens en Luc Vanhout en in hun ontwerp de nieuwe inzichten over maatschappelijke hulpverlening – een sector die de laatste decennia een grondige transitie onderging - te integreren. 

Het CAW-project is het resultaat van een uniek samenwerkingsverband tussen het Centrum voor Algemeen Welzijn De Kempen en het OCMW van Turnhout. Het CAW De Kempen is één van de 11 autonome VZW’s verspreid over Vlaanderen en Brussel met een divers aanbod aan hulp- en dienstverlening. Op zijn beurt is CAW De Kempen een hergroepering van CAW Kempen, De Meerpaal en De Koepel. De overheid bracht ze samen onder de noemer van CAW De Kempen. 

Daarnaast wil de Vlaamse regering de OCMW’s politiek, organisatorisch en ambtelijk integreren met de diensten van de steden en gemeenten. Uniek in Vlaanderen is dat de hulpverleningsdiensten van het OCMW van Turnhout samensmelten met CAW De Kempen. Enkel de administratieve diensten vinden onderdak bij de stadsdiensten van Turnhout.

Dienende architectuur

Het programma van eisen van het gebouw was uitgebreid en complex: een tijdelijk verblijf voor crisisopvang, gespreksruimtes, vormingslokalen, ontmoetingsruimte, kantoren, voldoende vergaderfaciliteit en een ondergrondse parking. De te bouwen oppervlakte realiseren op het beschikbare terrein was een uitdaging, zeker in combinatie met het gemengde openbare/private karakter van het diachronische bouwprogramma. De ontwerpers beseften dat een complex programma op een beperkte ruimte kwaliteitsvolle en krachtige no-nonsense architectuur vereist om tot een goede oplossing te komen. 

De eens bloeiende site op de hoek van de Stationstraat en de Renier Sniedersstraat – het vervallen industriepand op het terrein is het gebouw waar Janssen Pharmaceutica ooit het levenslicht zag - was een grauwe plek geworden. De projectlocatie is in groter perspectief de ‘missing link’ tussen de stationsomgeving met het kantoorproject SLIM, de oude watertoren en het cultuurhuis de Warande.

De opdrachtgever ambieerde een laagdrempelig en architecturaal sober gebouw maar stelde hoge eisen op vlak van duurzaamheid, esthetiek, stedenbouwkundige transparantie en toegankelijkheid. 

Een haalbaarheidsstudie wees uit dat de bestaande bebouwing op het terrein gesloopt moest worden. De niet-evidente onregelmatige vorm van het vrijgekomen terrein nodigde de architecten uit om de intrinsieke opportuniteiten ervan te vertalen in een project dat meer is dan alleen maar architectuur. Het resultaat is verbluffend: in het nieuwe CAW-gebouw versmelten architectuur en stedenbouw. Het overstijgt architectuur an sich omdat de rooilijn, die normaal de scheiding is tussen architectuur en stedenbouw, niet gematerialiseerd wordt.

Complexiteit smeekt om no-nonsense architectuur

Als je het gebouw via de Stationstraat richting Warandestraat benadert, valt de glooiende vorm meteen op. De kromming van de rooilijn is hier natuurlijk debet aan, de architecten kopieerden deze echter niet zonder meer.  De twee onderste bouwlagen waaieren uitnodigend uit richting binnengebied. Het volume van de hoger gelegen bouwlagen overdekt het ‘ontmoetingsplein’ dat enkele functies groepeert en verbindt. Architect Bart Janssens gebruikte voor de ontwerptaal het vocabularium van de betonnen gebouwen van Oscar Niemeyer in Belo Horizonte en Saõ Paulo en van bepaalde elementen uit de omgeving. De natuurstenen horizontale lijnen in de baksteenarchitectuur van de watertoren vinden we terug in de betonnen lijsten in de gevel. De natuurlijke textuur van de verticale houten lamellen vervangt deze van het metselwerk, qua richting contrasteren ze met de horizontaliteit van het beton. Tegelijkertijd voorkomen ze opwarming ten gevolge van invallende zon. De golvende gevel rijgt de onafgewerkte bestaande bouwlinten naadloos aan elkaar. 

De hoofdingang van het inloopcentrum bevindt zich in de overdekte zone, door de architecten gedefinieerd als stedelijke ontmoetingsplek. Een grote glazen wand opent het gebouw richting plein en onderstreept de transparantie van het onthaal. In het algemeen geldt de rooilijn als grens tussen privé en openbaar, tussen architectuur en stedenbouw. In dit concept vervaagt die grens, het openbare leven wordt in al zijn facetten binnen het gebouw getrokken om drempelloos mensen met maatschappelijke vragen en problemen uit te nodigen hulp te zoeken en te vinden. Een laagdrempeligheid die niet vertaald wordt in enkele gratuite materiële kunstgrepen, maar vorm krijgt vanuit een duidelijke architecturale visie en zich uit in verschillende aspecten: soberheid in materiaalgebruik en vormgeving en een duidelijke ruimtelijke en planmatige indeling.

Een gebouw als stedenbouwkundig weefsel

De twee verdieping hoge onthaalruimte vormt de ziel van het inloopcentrum en verleent toegang tot de infobalie, enkele verpozingsruimtes, het jongerencentrum JAC, het tijdelijk verblijf crisisopvang, individuele gesprekslokalen en een binnentuin. Een monumentale betonnen spiraaltrap verbindt de twee verdiepingen. De bezoeker kan in contact komen met een breed spectrum aan dienstverlening achter de schermen: een dubbele functieopbouw zorgt ervoor dat hulpzoekenden via een apart circulatiepatroon dienstverleners kunnen ontmoeten. Het maakt een stapsgewijze begeleiding naar hulp zonder al te veel zichtbaarheid mogelijk. 

De hoger gelegen verdiepingen met kantoren voor het OCMW en CAW stralen dezelfde soberheid uit maar de organische vorm van de voorgevel verwijst opnieuw naar de betonarchitectuur van Niemeyer en geeft de ruimtes een zekere frivoliteit. Bepaalde zones van het landschapskantoor hebben een donkerkleurig verlaagd plafond en zorgen voor een extra ruimtelijk accent. Enkele aparte afgeschermde gespreks- en vergaderlokalen zorgen voor privacy.

De residentiële architectuurtypologie van het hotel voor crisisopvang contrasteert met de rest van het centrum. Het massievere bakstenen volume refereert aan geborgenheid, huiselijkheid.  De betonlijnen in de gevel zien we hier terug: het zijn de verbindende elementen tussen het volume aan de straatzijde en het achterliggende hotel.  

Aan de overzijde bevinden zich de fietsenstalling en de inrit van de ondergrondse parking vanwaar je een duidelijk zicht hebt op het volledige terrein. Het is duidelijk dat de afbraak van het oude Janssen Pharmaceutica-gebouw mogelijkheden biedt tot de verdere ontplooiing van het achtergelegen binnengebied. 

Betonarchitectuur van Niemeyer

De technieken zijn eenvoudig maar intelligent en robuust. De gebruikte materialen zijn bij voorkeur hernieuwbaar, lokaal en gecertificeerd. Om de balans tussen daglicht en het risico op oververhitting te optimaliseren, werden diverse daglicht- en comfortstudies uitgevoerd. Het resultaat is een gevel die heel open aanvoelt maar de zon toch voldoende afstoot.

De garantie voor een goede luchtkwaliteit vergt tevens een evenwichtsoefening tussen comfort en energieverbruik. Om overmatige ventilatie tegen te gaan en het energieverbruik te beperken, werd gekozen voor luchtgroepen en voor een uitgekiende zonering in het gebouw.

De energievraag wordt beperkt door isolatie en luchtdichtheid. Dezelfde zonering als die voor ventilatie zorgt voor een onafhankelijk gebruik van verschillende gebouwdelen. Optimalisatie van het hydraulische concept garandeert een lage retourtemperatuur en een continue ketelcondensatie.

Door een combinatie van actieve en passieve zonwering, CO2-regeling op ventilatie en daglichtregeling op (led-)verlichting, werd de interne en externe warmtebelasting tot een minimum beperkt. De resterende koelvraag wordt opgevangen door passieve technieken, namelijk ‘free cooling’ en nachtventilatie. Op deze manier wordt de totale elektriciteitsvraag minimaal met 15% gereduceerd. Om het duurzame verhaal compleet te maken, werden zonnepanelen voorzien die een groot deel van de elektriciteitsvraag dekken.

Duurzaamheid

Een maatschappij wordt deels gebouwd op haar patrimonium. Ontwerpers voegen laag per laag nieuwe volumes met specifieke esthetische en functionele eigenschappen toe en snijden de openbare ruimte weg. Gebouwen leggen de ruimte erbuiten en ertussen vast waardoor private of collectieve plekken of subtiele mengvormen ervan worden gecreëerd.  

Architecten Janssens en Vanhout van Architects in Motion maakten met het CAW-project een duidelijk statement: de status van de overgang tussen het openbare en privatieve appelleert aan de maatschappelijke relevantie van architectuur, en dit met sociale dienstverlening als enige focus. 

Dankzij het project is de omgeving opgewaardeerd. Een beter bewijs dat de ontwerpers slaagden in hun opzet is moeilijk te geven. 

Conclusie

De maatschappelijke relevantie van architectuur staat zoals andere aspecten van onze 21ste-eeuwse samenleving en haar tijdseigen uitdagingen (terug) hoog op de agenda van planners en ontwerpers. Sinds het postmodernisme wordt architectuur door bepaalde ontwerpstromingen van haar eigenlijke waarde en betekenis losgeweekt: architectuur als statussymbool, als losstaand lifestyle-idioom.  Een vergelijking met de renaissancepaleizen uit bijvoorbeeld Firenze gaat zeker op, alleen zijn de rijke families zoals de Medici nu banken en multinationals en zijn de paleizen nu hoofdzetels en -kantoren. In vele gevallen voert architectuur een oppervlakkig discours over zichtbaarheid en materialiseren van een missie. In principe is zo’n architectuur een zuivere inbeslagname van schaarser wordende ruimte en ligt de bestaansreden van goede architectuur op een diepere laag. Voorbeelden waar ze een doordachte sociale rol opneemt en zich kwalitatief origineel doch bescheiden opstelt ten dienste van de opdracht en dus de gebruikers, zijn eerder schaars.

‘Ik hecht veel waarde aan schoonheid - de schoonheid die zich manifesteert in een gebogen lijn of in een daad van creativiteit.’

CAW-gebouw in Turnhout: totale stedelijke architectuur

Voor Dom Hans van der Laan (1904-1991) – Nederlandse benedictijner monnik en architect - is orde de onderliggende basis van alles. De door de mens onveranderde natuur is ondoorgrondelijk en haar vormen hebben ontelbare wetmatigheden die we als mens moeten respecteren. Ze hebben verschillende verschijningsvormen in alle aspecten van de natuur in meetbare en onmeetbare vorm. Architectuur, in zijn fundamenteel voorkomen, is er volgens hem om ons te ‘omarmen’ en om onze omgeving leesbaar te maken. Onze gebouwde cultuur is met andere woorden nauw verbonden met onze kennis van en het respect voor de natuur. Van der Laan definieerde de functie van architectuur als ‘de expressiviteit van architectuur en het bewoonbaar maken van de natuur’.

Openbare ruimte innemen voor het plaatsen van een gebouw moet voor Bart Janssens van Architects in Motion (AIM) om die reden met de grootste omzichtigheid gebeuren. In gesprekken vermeldt hij ‘respect voor de  omgeving’ en ‘de eigenheid van de plek’ als de belangrijkste basisprincipes van zijn architecturaal denken.

In 2016 kreeg Bart Janssens de opdracht voor Salar, een sociaal secretariaat, een kantoorgebouw als backofficeruimte te ontwerpen op een perceel op de hoek van de Turnhoutsebaan en de Eikenlaan in Kasterlee. Het perceel ligt op de stedenbouwkundige grens tussen woon- en groengebied. De Eikenlaan ontsluit een villawijk die parallel aan de Turnhoutsebaan gelegen is. Hoewel aan de andere kant van de Eikenlaan gelegen, maakt het perceel deel uit van deze verkaveling. Meer nog, het is het laatste stuk bouwgrond van die verkaveling en het  vormt de overgang van ‘wonen’ naar ‘natuur’. Bart Janssens vond hierin aanknopingspunten om nog meer connectie te zoeken met de karakteristieke  eigenschappen van het plaatselijke landschap en zijn vegetatie en de kracht van de natuur in het ontwerp te bestendigen. De omgeving is een typisch Kempisch landschap met zandduinen begroeid met dennenbomen en heide. De architect leverde een strijd om de bestaande bomen op het perceel, net voor de rooilijn te behouden om samen met de typische heidebegroeiing de verbinding met het naastliggende natuurgebied te versterken.  

Gelegen in een woonzone, meer bepaald in een villawijk, was  het voor de architect meteen duidelijk dat het gebouw qua architectuur en materiaalgebruik zou moeten aansluiten bij de typologie van een grote eengezinswoning, eerder dan aan deze van een kantoorgebouw. 

Op het perceel, rondom het gebouw en de parkeerzone, worden de natuurlijke heuveltjes afgebouwd in de richting van de twee straten. Als je langs de Turnhoutsebaan het centrum van Kasterlee verlaat, voel  je de intentie van de architect perfect aan: de dennenbomen voor het gebouw en de heuveltjes, maar zeker ook de discretie van het ontworpen gebouw en de materiaalkeuze ervan, doen het ‘gebouwde’ vervagen en zachtjes overgaan in de naastliggende dennenbossen.

Natuurarchitectuur

Het nieuwe ontwerp kreeg nog een extra dimensie. Als backoffice zou het een gebouw worden waar weinig of geen externe publieke activiteit plaatsvindt. De specifieke aard van de werkzaamheden van de opdrachtgever inspireerde de architect om het nieuwe gebouw vorm te geven: een duidelijk afleesbaar symmetrisch plan, een eenvoudige structuur met betonnen portieken en een uitgekiend spel van gesloten en open gevelvlakken geven het gebouw een blijk van integriteit en privacy, het materialiseert de no-nonsense kwalitatieve hulpverlening waarvoor Salar staat. Het ontwerp straalt de discretie uit die van een sociaal secretariaat wordt verwacht.

In het hart van het gebouw ontwierp Bart Janssens een monumentale trap die als een centrale sculptuur het gebouw organisatorisch reguleert. In dit huzarenstuk van detailarchitectuur herken je duidelijk de voorliefde van Bart Janssens voor de brutalistische Braziliaanse betonarchitectuur. De trap staat op zich en draagt van niveau tot niveau. De onderzijde is ‘gekarteld’: vierkante uitsparingen die het verschil in afmeting van de buiten- en de binnencirkel perfect opvangen, geven het geheel een gerafeld maar uiterst verfijnd uitzicht. Maar als architect sta je met dergelijke gewaagde details alleen als de aannemer de uitvoering ervan niet beheerst. De trap is het resultaat van originaliteit in ontwerp en vakmanschap in uitvoering en doet het label ‘sculptuur’ alle eer aan. De verlichting accentueert het monumentale karakter: verticale lijnvormige armaturen maken een verbinding tussen de verschillende verdiepingen en zorgen voor het subtiele esthetische contrast tussen de horizontaliteit van de bouwstructuur en de verticaliteit van de trapstructuur.

De keuze voor het ruwbouw=afwerking-principe voor het interieur werd overal rigoureus toegepast, wat rust en evenwicht brengt in de overvloedig met technologie uitgeruste kantoren. De zes betonnen  portieken die een raster vormen van 5m20 bij 5m80, zijn zowel in het plafond als in de wanden zichtbaar en dragen de zichtbetonnen welfsels. De metselwerkdelen werden uitgevoerd in dezelfde gevelsteen als het parament. In de traphal en kantoorruimtes werden lichtgrijze/beige tapijttegels geplaatst die qua tint heel nauw aansluiten bij de betonnen elementen.

Discreet baken van betrouwbaarheid

Het tweede paradepaardje van het kantoorgebouw – naast de  betonnen trap - zijn de vergaderruimtes onder het hellend dak. Op de tweede verdieping, waar de ruimtes zich bevinden, wordt de bijzondere  stedenbouwkundige situatie van het gebouw duidelijk. De twee grote driehoekige ramen die de vorm van het hellend dak volgen, bieden een uitzicht op de bijzondere inplanting van het gebouw: enerzijds op de villawijk, anderzijds op het natuurgebied. De ramen zijn enkele meters teruggetrokken geplaatst zodat een terras ontstaat. Het komt de lichtheid van het bouwvolume ten goede en accentueert het zadeldak, een keuze van de opdrachtgever. De meubels zijn uitgevoerd in donkerbruin houtfineer dat samen met de antracietgrijs gebeitste gelamelleerde dakspanten contrasteert met de in het zicht gelaten houten akoestische dakpanelen. De gestrengheid van de strakke ontwerplijnen wordt speels  doorprikt door de slingervormige verlichtingsarmaturen die speciaal voor deze ruimte ontworpen werden. Eveneens om akoestische redenen werd de  vloerbekleding deels doorgetrokken op de wanden. 

De centrale trap maakt het majestueuze karakter van de vergaderfaciliteit op de dakverdieping compleet. 

Op de eerste verdieping bevinden zich de backoffice-ruimtes, een printlokaal en een lokaal voor opleidingen. De kantoorruimtes worden afgescheiden van de traphal met verdiepinghoge glazen wanden. De  trap speelt duidelijk de hoofdrol in dit decor. Op deze verdieping reikt de trapopening tot aan de voorgevel. Het verrijkt de natuurlijke lichtinval en legt extra focus op de trap. Aan de achtergevel werd een koffiehoek ontworpen. De opdrachtgever wou bewust geen lift in het gebouw. Het nodigt de werknemers uit om op een officieuze, ongedwongen manier met elkaar te communiceren. De koffiecorner in de ruime traphal is daarvoor een extra troef en een zoveelste eerbetoon aan deze centrale in het natuurlijke licht badende ruimte.  

De rechterzijde van het gelijkvloers is identiek aan deze van de verdieping. Aan de andere zijde bevindt zich de bistro/lounge. Verder zijn er nog het sanitair en een leveringszone voorzien. Achter de bistro geeft de autolift via de achtergevel rechtstreeks toegang tot de parkeerkelder waar ook de serverruimte en de technische ruimte een plaats vinden. De keuze voor de autolift kadert in de filosofie de bestaande natuur zoveel mogelijk te laten versmelten met het gebouw. De diepe kloof van de inrit zou het zicht al te veel schaden.

Vergaderen with a view

Bart Janssens ontwierp de hoofdinkom bewust aan de achterzijde – de oostzijde - van het gebouw. Ook hier regeert de soberheid van een backoffice en worden al te opzichtige elementen achterwege gelaten. De kracht van de gevels ligt in de symboliek van de vorm en het materiaalgebruik. Voor de ramen van de voorgevel werden ranke hardhouten profielen geplaatst. Ze refereren aan de hoog  opgeschoten dennenbomen in de omgeving. De natuurlijke ritmiek van de begroeiing wordt hierdoor niet onderbroken. De genuanceerde grijs/bruintinten van de gevelstenen sluiten dan weer perfect aan bij de kleur van de dennenappels en de stammen van de bomen. 

Bedrijfsleiders van KMO’s – die in het Vlaanderen van de 21ste eeuw een groot aandeel van de jobcreatie op zich nemen – willen het dynamische karakter van hun ondernemerschap en de identiteit van hun bedrijf vertaald zien in de architectuur van hun bedrijfsgebouw. Architectuur als verlengde en zelfs versterking van de bedrijfssignatuur en -missie. Het is aan de architect om deze uniciteit te definiëren en te materialiseren in het ontwerp. Architect Bart Janssens van AIM ontwierp met Salar 2 een hedendaags kantoorgebouw dat geïntegreerd is in de schaal van de lokale architectuur van de achterliggende villawijk en inspeelt op de plaatselijke vegetatie en streekeigen landschap. De twee  stedenbouwkundige sferen laat hij subtiel in het gebouw samenkomen. Ze worden harmonieus met elkaar verzoend door de met zorg ontworpen architecturale elementen. Het gebouw omarmt sereen en integer de activiteiten van het bedrijf. Het verheft de privacy van de klant en de dienstbaarheid die centraal staat tot een esthetische relevantie. 

Gematerialiseerde missie

Voor Dom Hans van der Laan (1904-1991) – Nederlandse benedictijner monnik en architect - is orde de onderliggende basis van alles. De door de mens onveranderde natuur is ondoorgrondelijk en haar vormen hebben ontelbare wetmatigheden die we als mens moeten respecteren. Ze hebben verschillende verschijningsvormen in alle aspecten van de natuur in meetbare en onmeetbare vorm. Architectuur, in zijn fundamenteel voorkomen, is er volgens hem om ons te ‘omarmen’ en om onze omgeving leesbaar te maken. Onze gebouwde cultuur is met andere woorden nauw verbonden met onze kennis van en het respect voor de natuur. Van der Laan definieerde de functie van architectuur als ‘de expressiviteit van architectuur en het bewoonbaar maken van de natuur’. Openbare ruimte innemen voor het plaatsen van een gebouw moet voor Bart Janssens van Architects in Motion (AIM) om die reden met de grootste omzichtigheid gebeuren. In gesprekken vermeldt hij ‘respect voor de  omgeving’ en ‘de eigenheid van de plek’ als de belangrijkste basisprincipes van zijn architecturaal denken.

‘Ik verkies tekenen boven praten. Tekenen gaat sneller en laat minder ruimte voor leugens.’

Kantoorgebouw Salar 2: integratie van de natuur in een missie

Frans filosoof en socioloog Bruno Latour deed intensief onderzoek naar de ‘identiteit van de plek’ en nam de stad Parijs als laboratorium  (1998). Hij wilde aan de hand van een wetenschappelijke methode de waarde van plaatsgebonden identificatie definiëren om te bevestigen of  weerleggen wat politici, schrijvers of kunstenaars vaak op basis van emotionele of sentimentele subjectiviteit – afhankelijk van het beoogde  doel – als dé essentie van een locatie aanwenden. Hij probeerde Parijs in beelden te vangen, variërend van foto’s van beeldbepalende plekken,  gebouwen, parken, … tot cartografisch materiaal. Op zich stuk voor stuk herkenbare Parijse fragmenten maar hét beeld dat de stad perfect  omvatte, vond hij niet. 

Latour ontdekte echter dat er zich een samenhang, een route, aftekende waarbij die samenhang wel zichtbaar werd: de identiteit van een dorp, een stad, een regio an sich is onmogelijk te definiëren, de route – de verhaallijn – van het ene naar het andere beeld, zegt wel veel over de te identificeren essentie van een plek.


Voor BartJanssens van Architects in Motion (AIM) is die verhaallijn primordiaal bij het ontwerpen van een gebouw. De sfeer van de omgeving erkennen om op die manier de eigenheid ervan te conserveren is misschien wel de belangrijkste ontwerpingreep. Maar dat kan je als architect niet op je eentje verwezenlijken. De toekomst van een gebied of de beeldvorming ervan bepalen is teamwerk. Op vraag van opdrachtgevers trappen ontwerpers al te vaak in de ‘economy of  scale’-val. Dat leidt tot gelijkvormigheid. Onbewust gaan architecten elkaar of vooral zichzelf kopiëren en treedt er een verschraling van de privatieve en dus de openbare ruimte op. Opdrachtgevers identificeren zichzelf met een bepaalde woningtypologie die bij hun sociale status past en vragen hun architect deze te kopiëren. Een vicieuze cirkel.

Het vergt creativiteit, beroepsernst en moed om als architect dit mechanisme te doorbreken. Esthetische glocalisering voorkomt verschraling. Daar is Bart Janssens en zijn team zich van bewust. Met dit basisprincipe gaat hij de dialoog met z’n klanten en de  overheden aan om tot een ideale ‘plek-gebonden’ ontwerp te komen. Voor woning S. in Gierle was dit niet anders. Gelegen in Hemeldonk, een groen gehucht van het op zich al landelijke Gierle, stonden twee identieke, vrijstaande woningen naast elkaar. Deze situatie refereerde lichtjes naar de typische tuinwijkarchitectuur uit het Interbellum van bijvoorbeeld architect Jean-Jules Eggericx. Initieel had de bouwheer de woning gekocht met het oog op het slopen ervan en het bouwen van een nieuwbouwwoning. De ligging en de kwaliteiten van het perceel waren doorslaggevend in de aankoop. Bart Janssens wou echter samen met de klant eerst de mogelijkheid onderzoeken om de bestaande woning te verbouwen en uit te breiden. Het gewenste programma was immers te  uitgebreid om in te passen in het beschikbare volume.

Vicieuze cirkel

Voor architect Janssens was het hoge hoofdvolume met het spitse dak het belangrijkste esthetische kenmerk van de woning. Dit werd het te behouden en te versterken ‘icoon’. Om te voorkomen dat de verdere uitwerking van dat icoon op vlak van materialisatie en esthetiek een te letterlijk referent zou zijn aan de bestaande architectuur, wou de ontwerper abstraherend te werk gaan. Deze ontwerpvisie sprak de opdrachtgever sterk aan en er werd definitief beslist de woning te behouden en te verbouwen. 

De ontwerpstructuur van de nieuwe woning gebruikt de impressionante vorm van ‘het icoon’ als organisatorische onderlegger, dit om de bestaande vorm maximaal te bestendigen. De nieuwe toegevoegde volumes mochten de kracht ervan niet minimaliseren en moesten bijgevolg ondergeschikt zijn. Daarom werd het vinden van een proportioneel evenwicht tussen hoofd- en bijvolumes een belangrijk onderdeel van de volumetrische studie. Het bestaande hellend dak waarvan de nok evenwijdig liep met de straat werd gesloopt en voorzien van een plat dak. De vorm van het spitse dak van ‘het icoon’ komt over de volledige lengte van de woning vrij. Deze twee onderdelen vormen in de nieuwe toestand het hoofvolume met twee bouwlagen. In dat hoofdvolume werden op  het gelijkvloers de inkomhal, een kantoorruimte annex spreekruimte en toilet, de keuken en de eethoek ondergebracht. De dubbele garage werd in een laag volume aangebouwd en met het hoofdvolume gekoppeld door een  berging die tegelijkertijd een extra doorgang creëert waarin de bijkeuken/wasplaats en toiletzone werden ontworpen. In de inkomhal en de hal die leidt naar de keuken is het bergingvolume geaccentueerd en schijnbaar losgekoppeld van het hoofdvolume met een andere, donkere, kleur en een led-lijnverlichting tegen het plafond. In de garage is een dubbele poort en een extra deur voorzien om het volume praktisch te  optimaliseren. Het zorgt onder andere voor een functionele verbinding van het zwembad en het poolhouse die aansluitend in de tuin gesitueerd zijn. 

Het icoon

Aan de andere zijde van het hoofdvolume, daar waar de tuinzone breder is, werd de zitruimte annex tv-ruimte – eveneens in een  laag volume – ontworpen. Een leuk detail is dat aan de voorgevel een laag raam werd getekend, een raam dat het ruimtelijk gevoel binnen versterkt maar geen inkijk mogelijk maakt. Het verbindt de zitruimte met de tv-hoek in de derde dimensie zonder storend natuurlijk licht toe te laten in de ruimte. Een groot schuifraam in de achtergevel opent het volume naar het terras en de tuin.

Via een trap in de inkomzone bereik je de eerste verdieping waar de nachthal rechtstreeks toegang biedt tot het slaapgedeelte van de ouders met een ruime masterbedroom met ensuite dressing en badkamer. Dit slaapgedeelte bevindt zich in ‘het icoon’ en de ruimte onder het schuine dak is volledig vrijgehouden. De masterbedroom heeft een oost georiënteerd terras dat indrukwekkend zicht biedt op de tuin en de achterliggende natuur. Het raam volgt de vorm van het dak maar is terugliggend geplaatst zodat er geen inkijk en extra opwarming door de ochtendzon is. 

Via een deur in de nachthal kom je in het kinderslaapgedeelte. Twee slaapkamers, een badkamer en een extra kamer zijn hoofdzakelijk naar de zijtuinstrook aan de noordwestzijde van het terrein gericht. Door de fysieke scheiding van het volume met het platte en dat met het hellend dak en de splitsing ouder-/kindergedeelte krijgt ook op de verdieping ‘het icoon’ een extra betekenis; het geeft extra zin en diepte aan het belangrijkste ontwerpprincipe. 

Integriteit

Als je achteraan in de tuin plaatsneemt, wordt dat ontwerpprincipe helemaal afleesbaar. Ook met de materiaalkeuze en de  detaillering van de gevels wordt het nogmaals onderstreept en krijgt het  een driedimensionale uitwerking. Twee gevelmaterialen worden uiterst principieel toegepast: hout en baksteen. Het volume met het hellend dak werd volledig – inclusief hellend dak - uitgewerkt met een houten bekleding. ‘Het icoon’ eist daardoor z’n opvallende en bepalende rol als structurele en esthetische ‘scheidsrechter’ volledig op. Het houten volume heeft geen dakrand, ‘het icoon’ eindigt niet. Het andere deel van het hoofdvolume werd gebouwd met een lichtgrijs genuanceerde gevelsteen van groot formaat. Dit volume contrasteert in vorm, materiaal, textuur  en esthetische gevoelswaarde met ‘het icoon’. Het is een imaginaire boekensteun die het houten volume fictief stabiliseert. Het terras aan de masterbedroom maakt het houten volume ragfijn in verhouding met het massieve bakstenen volume, het versterkt het contrast fragiliteit/rigiditeit. De gevelcompositie wordt vervolledigd met de twee lagere volumes, enerzijds het bakstenen volume van de zitruimte en anderzijds het houten volume van de garage. Ook hier suggereert de architect oneindigheid door de materialen van het hoofdvolume respectievelijk te herhalen in de lage bijgebouwen. 

Bart Janssens van AIM heeft met woning S. in Gierle meer dan een statement ontworpen. Door op zoek te gaan naar de specificiteit van de plek en de iconische waarde van één detail in de bestaande architectuur heeft hij het nieuwe ontwerp diepgeworteld en ingebed in de bestaande context. Door de esthetische kenmerken van de bestaande  woning te abstraheren, blijft er een voeling bestaan met het originele maar werd het allesbehalve een letterlijke kopie. Het besef dat de eigenheid van de plek meer is dan de plek alleen en door de ruime contextuele verhaallijn te interpreteren, past z’n hedendaagse ontwerp in de interessante visie van de glocalisering van architectuur. 

Oneindigheid

Frans filosoof en socioloog Bruno Latour deed intensief onderzoek naar de ‘identiteit van de plek’ en nam de stad Parijs als laboratorium  (1998). Hij wilde aan de hand van een wetenschappelijke methode de waarde van plaatsgebonden identificatie definiëren om te bevestigen of  weerleggen wat politici, schrijvers of kunstenaars vaak op basis van emotionele of sentimentele subjectiviteit – afhankelijk van het beoogde  doel – als dé essentie van een locatie aanwenden. Hij probeerde Parijs in beelden te vangen, variërend van foto’s van beeldbepalende plekken,  gebouwen, parken, … tot cartografisch materiaal. Op zich stuk voor stuk herkenbare Parijse fragmenten maar hét beeld dat de stad perfect  omvatte, vond hij niet. 

Latour ontdekte echter dat er zich een samenhang, een route, aftekende waarbij die samenhang wel zichtbaar werd: de identiteit van een dorp, een stad, een regio an sich is onmogelijk te definiëren, de route – de verhaallijn – van het ene naar het andere beeld, zegt wel veel over de te identificeren essentie van een plek.

“De identiteit die we toeschrijven aan de dingen is slechts fictief, vastgesteld door de geest, niet een bijzondere aard behorend tot waar we over praten.”

Woning S: de zoektocht naar de eigenheid van een plek

‘Je moet twee keer bouwen, om uit de fouten van de eerste keer te leren’, zegt een veelgebruikte boutade in de bouwwereld. Hoewel dat uiteraard buiten de kennis en ervaring van de architect gerekend is, zit er in een andere context misschien een vorm van waarheid in: je woonbehoeften evolueren mee met de levenssituatie waarin je verkeert. De behoeftes van een jong gezin met kleine kinderen zijn nu eenmaal anders dan deze van grootouders die de vruchten van een rijk gevuld leven willen koesteren. Ook hier is het echter aan de architect om die behoeftes te (h)erkennen en te vertalen in kwaliteitsvolle architectuur. Het veranderend levensritme in al z’n facetten blijvend in materie vatten is immers een specialiteit op zich.

Voor het ontwerp van woning SR in de groene rand van Oud-Turnhout rekende de bouwheer op Mieke Goris en Luc Vanhout van Architects in Motion (AIM) om zijn ervaringen van de voorbije bouwavonturen te laten samensmelten met de expertise van het volledige team achter de twee architecten. Mieke Goris: ‘Deze mensen wilden een huis waarin levenslang wonen mogelijk is. Na enkele eerdere bouwprojecten wist het koppel perfect wat het wou. Daardoor konden ze hun rijke ervaring ook ombuigen in een uitgesproken visie op hoe ze die tijd willen doorbrengen.’ AIM is een horizontaal georiënteerd architectenbureau. Er wordt over projecten in groep nagedacht en daarbij zijn alle gelaagdheden uit alle domeinen van het ontwerpen aanwezig. Mieke Goris: ‘Als specialist in interieurafwerking vanaf het begin betrokken zijn in een ontwerpproces, is voor een architect een zegen. Samen met de collega’s uit andere disciplines kan je alle aspecten rond esthetiek, techniek, woonkwaliteit en comfort integreren om zo tot een optimaal resultaat te komen, volgens de wensen van de cliënt’. 

Door enerzijds nog deel te nemen aan de actieve maatschappij en anderzijds het perspectief van het pensioen beseffen de opdrachtgevers als geen ander de waarde en zelfs noodzaak van evenwicht in alle aspecten van het leven. Stevig in het heden staan, terugblikken op hetgeen verwezenlijkt werd en uitkijken naar wat nog komen gaat. Deze zoektocht naar evenwicht lag volgens architect Luc Vanhout ook aan de basis van de perceelkeuze: ‘Het perceel voor deze vrijstaande woning ligt aan de rand van de woonkern met alle nodige accommodaties, terwijl de tuin - die groot genoeg is voor het gevoel van ruimtelijkheid maar compact genoeg is om gemakkelijk te kunnen onderhouden - de overgang vormt tussen privé en openbaar groen.’ Bij het benaderen van de woning vallen meteen de kleur, de textuur en de vorm van de bijzondere  gevelsteen op. Het is een vrij ranke, langwerpige steen die zich uitstekend leent voor het verlijmen. ‘De aannemer maakte er een erezaak van om de stenen met het oog op de verlijming te sorteren! Er is immers bij die techniek slechts een zeer kleine foutenmarge op vlak van toleranties mogelijk’, zegt Mieke Goris. Het resultaat is overweldigend. Hoewel de voorgevel volledig gesloten is geeft hij door het nuanceverschil in de grijze tinten van de gevelsteen absoluut geen massale indruk. Integendeel. De gevelvlakken geven de illusie opgebouwd te zijn uit een zacht materiaal waarvan de grote langwerpige stenen de vezels zijn. Om het gesloten karakter van de voorgevel niet te verstoren werd de inkom aan de zijkant van een vooruitgeschoven volume ingeplant.  Via deze ruime inkomhal met de trap naar de eerste verdieping, kom je in de centrale hal van de woning die dienstdoet als galerij. Hier voel je het verleden sterk aanwezig. Het bouwkoppel bouwde in het verleden gestaag aan een kunstcollectie waarvan een gedeelte in deze mooi uitgebalanceerde ruimte ‘tentoongesteld’ is. Aan de ene zijde mondt deze hal uit in een ruime bureauruimte met zicht op een terras. Door de beperkte diepte, de muur aan de straatzijde, het uitspringende volume van de woonruimte, het overdekte gedeelte en de schuine perceelsgrens roept dit terras de sfeer op van een patio of een binnentuin. Hier voel je de dualistische intensiteit van het ontwerp die het evenwicht tussen de twee werelden van verleden en toekomst in het nu wil uitbeelden. Gematerialiseerd door een amorfe grens tussen binnen en buiten lopen de activiteiten leven, ontspannen en werken quasi naadloos over van de binnenruimte naar de tuin. Dat gevoel ervaar je ook aan de immense  glaspartij in de achtergevel.

Kunst in huis

Een andere constante in het ontwerp is ruimte. Alle functies in de woning werden ruim ontworpen zonder ergens bombastisch of buiten proportie te zijn. De achtergevel is zuidoost georiënteerd en koppelt verschillende functies: een slaapkamer annex dressing en sanitair (ook hier een blik op het toekomstgerichte comfort), een grote open keuken met berging, de eet- en zitruimte. Alle dwarse muren op de achtergevel worden ervan losgekoppeld door het laatste deel schuivend uit te voeren. Door ook met de inrichting hier aandacht aan te besteden, ontstaat er een interne circulatiezone naast de glaspartij.

Aan de andere zijde van de centrale hal werd aan de straatzijde een dubbele garage met aparte fietsberging en extra bergruimte ontworpen. Het garagevolume wordt door de centrale hal losgekoppeld van het slaap- en leefvolume aan de tuinzijde. Een aan het  zicht onttrokken glazen deur fungeert als dienstingang.

De verdieping werd op hetzelfde elan en volgens dezelfde twee basisprincipes, ruimte en evenwicht, ontworpen. Om een traplift  mogelijk te maken werd een extra brede trap voorzien. Wanneer je deze trap oploopt, kom je in een ruime en lichte nachthal. Drie slaapkamers  met sanitair worden netjes naast elkaar geschikt aan de noordoost-gevel. Twee van deze kamers met badkamer fungeren als ‘logeerkamer’ voor de  kinderen en kleinkinderen. Aan de zuidoostkant bevindt zich een woonruimte die samen met één van de slaapkamers als studio dienst kan doen. Deze studio is volledig rolstoeltoegankelijk (leefruimte, kitchenette, slaapkamer, badkamer, terras) en kan als een volwaardige  aparte wooneenheid functioneren. Hier grijpt de architect terug naar het idee van het bureau: de binnenruimte van de studio vindt buiten een uitbreiding in de vorm van een dakterras dat deels ommuurd is. Dezelfde  ingrediënten voor een identieke tweeledige filosofie.

Ruimte in proportie

Mieke Goris en Luc Vanhout van Architects in Motion leveren met deze woning een gelaagd ontwerp af dat een transparante afleesbaarheid koppelt aan een sterke intrinsieke symboliek die teruggrijpt naar een  filosofische retoriek over gisteren, heden en morgen. Deze woning biedt alle troeven om met een bescheiden maturiteit comfortabel in het nu te leven, met respect naar het verleden terug te kijken en met hoop een mooie, harmonieuze toekomst tegemoet te zien waarin ruimte is voor evenwicht, rust, natuur en privacy zonder afstandelijk te zijn.

Balans

‘Je moet twee keer bouwen, om uit de fouten van de eerste keer te leren’, zegt een veelgebruikte boutade in de bouwwereld. Hoewel dat uiteraard buiten de kennis en ervaring van de architect gerekend is, zit er in een andere context misschien een vorm van waarheid in: je woonbehoeften evolueren mee met de levenssituatie waarin je verkeert. De behoeftes van een jong gezin met kleine kinderen zijn nu eenmaal anders dan deze van grootouders die de vruchten van een rijk gevuld leven willen koesteren. Ook hier is het echter aan de architect om die behoeftes te (h)erkennen en te vertalen in kwaliteitsvolle architectuur. Het veranderend levensritme in al z’n facetten blijvend in materie vatten is immers een specialiteit op zich.

Voor het ontwerp van woning SR in de groene rand van Oud-Turnhout rekende de bouwheer op Mieke Goris en Luc Vanhout van Architects in Motion (AIM) om zijn ervaringen van de voorbije bouwavonturen te laten samensmelten met de expertise van het volledige team achter de twee architecten. Mieke Goris: ‘Deze mensen wilden een huis waarin levenslang wonen mogelijk is. Na enkele eerdere bouwprojecten wist het koppel perfect wat het wou. Daardoor konden ze hun rijke ervaring ook ombuigen in een uitgesproken visie op hoe ze die tijd willen doorbrengen.’ AIM is een horizontaal georiënteerd architectenbureau. Er wordt over projecten in groep nagedacht en daarbij zijn alle gelaagdheden uit alle domeinen van het ontwerpen aanwezig. Mieke Goris: ‘Als specialist in interieurafwerking vanaf het begin betrokken zijn in een ontwerpproces, is voor een architect een zegen. Samen met de collega’s uit andere disciplines kan je alle aspecten rond esthetiek, techniek, woonkwaliteit en comfort integreren om zo tot een optimaal resultaat te komen, volgens de wensen van de cliënt’.

“Alles in balans brengen is goed, alles in harmonie brengen is beter.”

Woning SR: maturiteit en evenwicht

Een stadskanker is vaak het gevolg van leegstand, verkrotting of verlating van een gebouw of terrein in het stadsweefsel, of een combinatie ervan. Op hun beurt zijn deze factoren vaak het gevolg van demografische of sociologische evoluties in de grotere steden en worden deze stadskankers van overheidswege niet zelden in samenwerking met grote projectontwikkelaars aangepakt. In kleinere steden zorgen soms  andere onderliggende mechanismen voor verkankering maar is de relatieve impact op de directe omgeving niet minder merkbaar. Het steegje met bijhorend stadsparkje de Hofpoort in Turnhout was al enkele jaren een plaats waar er regelmatig sprake was van vandalisme en overlast.  Uitzonderlijk aan het project is dat de private eigenaar, de overheid en de architect samen naar een duurzame oplossing hebben gezocht. 

Het notariaat Dierckx is sinds 1802 in het stadscentrum van Turnhout gevestigd en sedert 1893 op de huidige locatie, namelijk in de  Gasthuisstraat die via een overbouwde doorgang voor traag verkeer verbonden is met de Hofpoort. Het notariaat had een zestal  parkeerplaatsen die bereikbaar waren via de Driezenstraat, parallel gelegen aan de Gasthuisstraat. Om de goede werking ervan te garanderen  en het in het stadscentrum te kunnen behouden, en daarenboven te voldoen  aan de eisen van een 21ste-eeuws cliënteel, wou de initiatiefnemer de mogelijkheid bekijken het aantal parkeerplaatsen te verhogen naar tien. Architects in Motion (AIM) werd ingeschakeld om naar een oplossing te zoeken en de eerste gesprekken met het stadsbestuur werden opgestart.

De aan de bestaande parkeerplaatsen palende woning in de Hofpoort was eigendom van de opdrachtgever en werd bij het nieuwe  project betrokken. Ter hoogte van de rijwoning en het aan de andere kant van de straat gelegen appartementsgebouw was de Hofpoort ommuurd en enkel bereikbaar via een poortje. De breedte van twee meter tachtig zorgde voor een extra beklemmend gevoel. De combinatie van deze nadelige factoren beperkte eveneens de visibiliteit vanop het parkeerpleintje in de Driezenstraat richting het parkje van de Hofpoort. Er was een zekere psychologische drempel om het binnengebied te betreden waardoor er  minder sociale controle was en het parkje stilaan verloederde.   

De gesprekken tussen de opdrachtgever - bijgestaan door AIM - en het stadsbestuur leidden uiteindelijk tot een plan waarbij een deel privégrond van de bestaande parking en de rijwoning werden uitgebreid met een deeltje van het park, dat eigendom was van de stad Turnhout. Daarbij werd rekening gehouden met het ontwerp van AIM door de bestaande woning te slopen en te vervangen door een halfopen stadspaalwoning.  Tegelijkertijd werd er ruimte gecreëerd voor tien parkeerplaatsen, waaronder een plaats voor andersvaliden en een privéparkeerplaats voor  de woning. De ter beschikking gestelde middelen werden ingezet voor de  heraanleg van het parkje – een broekzak-vestzakoperatie dus.

Psychologische drempel

AIM heeft in zijn ontwerp alle pijnpunten van het kleine stedelijke binnengebied aangepakt. De bestaande muur en het poortje  werden gesloopt en de nieuwe woning werd op palen ontworpen waarbij het volume van de woning het zicht niet meer beperkt. Integendeel. De muur die de deels door de paalwoning overdekte parkeerplaatsen scheidt van de Hofpoort, werd onder een hoek geïntegreerd in het ontwerp zodat deze  muur op het gelijkvloers de voetgangers en fietsers uitnodigt naar het  parkje of via de Hofpoort naar de Gasthuisstraat te gaan. 

Een bijkomend positief resultaat uit de gesprekken was dat  tijdens het denkproces het Hofpoorttheater Elckerlijc, gelegen naast de  projectzone, op zoek was naar een oplossing voor een evacuatiemogelijkheid van de theaterzaal die op de verdieping gelegen is van een wat verdoken achterbouw. AIM ontwierp een nieuwe evacuatietrap die vanuit het parkje met een passerelle over de Hofpoort toegang biedt tot de theaterzaal. De vernieuwde en verbeterde toegankelijkheid van de Hofpoort bleek een opportuniteit om ook extra zichtbaarheid voor het  theater te creëren: de naam en het logo werden in het ontwerp geïntegreerd. 

De toegang tot de parkeerzone van het notariaat bevindt zich  aan de zijde van de Driezenstraat, om het autoverkeer zo snel mogelijk af te leiden. Meteen wordt een oplossing geboden voor het zoekverkeer: de cliënten van het notariaat zorgen niet voor extra verkeersdruk. Een deel van de parkeerzone is voorzien van grasdallen zodat het regenwater kan infiltreren. De klanten kunnen het notariaat bereiken via de overbouwde doorgang naar de Gasthuisstraat.

De toegang tot de stadspaalwoning is naast de ingang van de parkeerzone voorzien, tegen de aanpalende woning. Er is een  fietsenberging voor de bewoners en voor het cliënteel van het notariaat in het ontwerp opgenomen. Op de eerste verdieping die gedeeltelijk in overkraging over de Hofpoort gebouwd werd, zijn er naast een grote zit-  en eetruimte, met open keuken en berging, ook twee slaapkamers met  badkamer voorzien. Opvallend is het grote balkon dat uitkijkt op het parkje. Enerzijds hebben de bewoners zicht op het groen, anderzijds zorgt dit voor extra sociale controle en verhoogt het de veiligheid en bruikbaarheid van dat parkje. 

Stedenbouwkundige precisie-operatie

Deze wisselwerking typeert het volledige project en bewijst dat een goede samenwerking tussen een private opdrachtgever en een  overheid, in casu het stadsbestuur, geruggesteund door een meedenkend en innovatief architect een mooi resultaat kan opleveren waar alle partijen beter van worden. Veel soortgelijke opportuniteiten om van de binnenstad een kwalitatieve leefomgeving te maken stranden vaak omdat die samenwerking niet tot stand komt en dat is te betreuren. 

Tenslotte speelt AIM met het ontwerpen van een nieuwe (stads-)woningtypologie in op de snel evoluerende woontrends en  tegelijkertijd wordt daarmee de herwaardering van de stadskern gestimuleerd. 

Samenwerking leidt tot kwaliteit

Een stadskanker is vaak het gevolg van leegstand, verkrotting of verlating van een gebouw of terrein in het stadsweefsel, of een combinatie ervan. Op hun beurt zijn deze factoren vaak het gevolg van demografische of sociologische evoluties in de grotere steden en worden deze stadskankers van overheidswege niet zelden in samenwerking met grote projectontwikkelaars aangepakt. In kleinere steden zorgen soms  andere onderliggende mechanismen voor verkankering maar is de relatieve impact op de directe omgeving niet minder merkbaar. Het steegje met bijhorend stadsparkje de Hofpoort in Turnhout was al enkele jaren een plaats waar er regelmatig sprake was van vandalisme en overlast.  Uitzonderlijk aan het project is dat de private eigenaar, de overheid en de architect samen naar een duurzame oplossing hebben gezocht. Het notariaat Dierckx is sinds 1802 in het stadscentrum van Turnhout gevestigd en sedert 1893 op de huidige locatie, namelijk in de  Gasthuisstraat die via een overbouwde doorgang voor traag verkeer verbonden is met de Hofpoort. Het notariaat had een zestal  parkeerplaatsen die bereikbaar waren via de Driezenstraat, parallel gelegen aan de Gasthuisstraat. Om de goede werking ervan te garanderen  en het in het stadscentrum te kunnen behouden, en daarenboven te voldoen  aan de eisen van een 21ste-eeuws cliënteel, wou de initiatiefnemer de mogelijkheid bekijken het aantal parkeerplaatsen te verhogen naar tien. Architects in Motion (AIM) werd ingeschakeld om naar een oplossing te zoeken en de eerste gesprekken met het stadsbestuur werden opgestart.

“all I need to make a comedy is a park, a policeman and a pretty girl”

Hofpoort: van stadskanker naar kwalitatieve woon- en rustplek

In 2012 werd het eerste deel van de geklasseerde interbellum dubbelwoning Schellekens-Op de Beeck van architect Jozef Schellekens gerestaureerd. (zie reportage RTV 2012)

Anno 2020 wordt de gevel van het tweede gedeelte onder handen genomen. De Vlaamse overheid - Agentschap Onroerend Erfgoed ondersteunt kopers van erfgoed door de kosten voor de registratie terug te brengen tot 5% waardoor een budget vrij komt voor noodzakelijke herstellingswerken. Dit bedrag dient binnen 5 jaar na aankoop te worden besteed. Gelet op de aankoop in 2017 van dit gedeelte van de dubbelwoning door Jef Vanhout, de achterkleinzoon van Jozef Schellekens, werd een eerste deel van de restauratie opgestart. De woning was tot 2017 eigendom van dhr. en mevr. Alex Op de Beeck, de zoon van de oorspronkelijke opdrachtgever dhr. Theo Op de Beeck, jeugdvriend van Jozef Schellekens. Enerzijds wordt de gevel integraal onder handen genomen (reinigen gevelsteen, voegwerk, dakranden, zinken afvoerbuizen) - anderzijds wordt de tuinmuur die in de jaren ‘40 werd opgetrokken terug gesloopt zodat de 2 tuinen terug een geheel vormen, zoals in de jaren ’30 ontworpen. Niet zonder enige trots coördineert Architects in Motion de werken onder het deskundig toezicht van het IOED Erfgoed Noorderkempen. In een latere fase zal het buitenschrijnwerk en het interieur onder handen genomen worden.

Op die manier wordt het icoon van het Kempens modernisme klaargemaakt voor een volgende generatie.

Renovatie dubbelwoonst Schellekens-Op de Beeck

In 2012 werd het eerste deel van de geklasseerde interbellum dubbelwoning Schellekens-Op de Beeck van architect Jozef Schellekens gerestaureerd. Anno 2020 wordt de gevel van het tweede gedeelte onder handen genomen. De Vlaamse overheid - Agentschap Onroerend Erfgoed ondersteunt kopers van erfgoed door de kosten voor de registratie terug te brengen tot 5% waardoor een budget vrij komt voor noodzakelijke herstellingswerken. Dit bedrag dient binnen 5 jaar na aankoop te worden besteed. Gelet op de aankoop in 2017 van dit gedeelte van de dubbelwoning door Jef Vanhout, de achterkleinzoon van Jozef Schellekens, werd een eerste deel van de restauratie opgestart. De woning was tot 2017 eigendom van dhr. en mevr. Alex Op de Beeck, de zoon van de oorspronkelijke opdrachtgever dhr. Theo Op de Beeck, jeugdvriend van Jozef Schellekens. Enerzijds wordt de gevel integraal onder handen genomen (reinigen gevelsteen, voegwerk, dakranden, zinken afvoerbuizen) - anderzijds wordt de tuinmuur die in de jaren ‘40 werd opgetrokken terug gesloopt zodat de 2 tuinen terug een geheel vormen, zoals in de jaren ’30 ontworpen. Niet zonder enige trots coördineert Architects in Motion de werken onder het deskundig toezicht van het IOED Erfgoed Noorderkempen. In een latere fase zal het buitenschrijnwerk en het interieur onder handen genomen worden.

Op die manier wordt het icoon van het Kempens modernisme klaargemaakt voor een volgende generatie.

AIM & architect Jozef Schellekens

In centra van (historische) steden is leegstand vaak een groot probleem  met soms teloorgang tot gevolg. De overheid probeert hiertegen  maatregelen te treffen door bijvoorbeeld de BTW voor sloop en heropbouw  te verlagen van 21 naar 6% of een renovatiepremie te betalen.  Huiseigenaren counteren dit probleem door – vooral in studentensteden –  de huizen op te splitsen in kleinere woonunits, niet zelden van  bedenkelijke kwaliteit. Nog een ander probleem stelt zich wanneer  verschillende aanpalende gebouwen samengevoegd worden tot één groter  project. Als een opdrachtgever er bewust voor kiest om kwaliteitsvolle  woongelegenheden onder te brengen in een renovatieproject in de oude  binnenstad kan dat enkel toegejuicht worden. GMMC nv vroeg voor haar  project in Antwerpen aan Architects in Motion (AIM) om hen in deze  complexiteit zo goed mogelijk bij te staan. Daarvoor gebruikte AIM de  modernste technieken zoals Building Information Modeling (BIM) en  3D-printing. Er werden verschillende studiemaquettes geprint van de  bestaande en de nieuwe toestand. Op die manier werd de volumetrie  inzichtelijker. Gesprekken met de eigenaar maar ook met de verschillende  overheidsdiensten werden hiermee aanzienlijk vereenvoudigd en om  bouwknopen en detaillering tijdens de uitvoering te bekijken kunnen  visualisaties en 3D-modellen ingezet worden zodat de eventuele problemen  op voorhand, virtueel, aangepakt kunnen worden.

Het project, gesitueerd tussen de Moriaanstraat en de Wijngaardstraat in het historische hart van Antwerpen, bestond oorspronkelijk uit drie woningen die ondertussen in elkaar doorlopen en verschillende keren al of niet met succes verbouwd en/of gerenoveerd werden. Een bijzonderheid aan het project is dat zich op de derde en vierde verdieping een duplexappartement van een andere eigenaar bevindt. Het gebouw was vergund als meergezinswoning met 5 wooneenheden. In de praktijk was de situatie echter anders: de vorige eigenaars hadden er 3 wooneenheden in gemaakt, inclusief enkele bouwovertredingen. De huidige eigenaar wil  terug naar het oorspronkelijke aantal, namelijk 5 en wil de totaliteit  regulariseren tot een eigentijds en kwalitatief geheel.

Terug naar de oorsprong én kwaliteit

In die optiek werd het project uitgebreid besproken met de stedenbouwkundige dienst, de brandweer, dienst monumentenzorg en  erfgoeddienst van de stad Antwerpen. Het overleg met de brandweer resulteerde in de grootste structurele aanpassing binnen het gebouw: de bestaande open stalen trap met houten treden was niet conform de huidige brandwetgeving en wordt vervangen door een volledig nieuw betonnen, afgesloten trappenhuis. Van de gelegenheid wordt meteen gebruik gemaakt om naast dat trappenhuis een lift te installeren. Ook het duplexappartement van de andere eigenaar zal tegelijkertijd voorzien worden van de nieuwe trap en lift om ook hun comfort te verhogen. 

Een tweede grote ingreep – op vraag van de stedenbouwkundige dienst - bestaat uit de functieverandering van de door de vorige  eigenaar gemaakte garage (een bouwinbreuk) bereikbaar via de Moriaanstraat. Ze wordt omgebouwd tot een atelier voor één of meerdere  bewoners afhankelijk van de behoefte. Tegelijkertijd wordt de gevelpui hersteld, zoveel mogelijk in originele toestand.  

Intensieve samenwerking

Het was de uitdrukkelijke wens van de huidige bouwheer om terug te keren naar het aantal woongelegenheden van de laatst vergunde toestand, namelijk een plan uit 1988 van architect Hugo Kinnaer. Daarom koos AIM er samen met de bouwheer voor om de eerste verdieping terug op te splitsen in twee woongelegenheden wat mits enkele kleinere ingrepen perfect mogelijk bleek.

Het bouwblok bestond oorspronkelijk uit drie entiteiten. Het grootste gebouw dateert uit 1878 en is in de Wijngaardstraat gelegen.  Het was een tabaksfabriek en het is in eclectische stijl ontworpen door Jean Jacques Winders de architect van het Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Later in zijn carrière veranderde zijn visie op architectuur en ontwierp hij tal van gebouwen in de neo-Vlaamse-renaissancestijl. Het  L-vormige gebouw telt vier verdiepingen, waarvan 1 onder een hellend  dak. Samen met de andere gebouwen zorgt de L-vorm ervoor dat er midden in het bouwblok een open ruimte ontstaat wat de ontwerpmogelijkheden voor de appartementen positief beïnvloedde. 

Het gebouw in de Moriaanstraat is een traditioneel rijhuis met drie traveeën en drie bouwlagen met een insteekverdieping onder het  plat dak. Het huis waarvan de gevels onlangs gekaleid werden, dateert uit de tweede helft van de 16de eeuw en werd later ingelijfd bij de tabaksfabriek. Het rechtse gedeelte van de gevel is omwille van het  algemeen belang als monument beschermd, net als de achtergevel van het pand in de Wijngaardstraat. 

Over het derde gebouw, gelegen in het binnengebied tussen de Wijngaardstraat en de Moriaanstraat, is niet zoveel geweten. Het grote pasverschil tussen dit gebouw en het aangrenzende rijhuis en tabaksfabriek, laat vermoeden dat het een entiteit betreft die in de loop der jaren verweven is geraakt in het geheel. Enkel de gevel aan de  open ruimte is zichtbaar. Het gebouw telt drie bouwlagen waarvan een onder een hellend dak. De oude structuur van de gordingen overheerst de beleving van deze ruimte. Alles zal in het werk worden gesteld om de  originele dakstructuur in het nieuwe ontwerp als bepalend architecturaal interieurelement te integreren. 

Architecturale drie-eenheid

“in elk blok marmer zit een beeld, je hoeft alleen de rest weg te halen”

NIEUWS

10 DEC 2020

06 NOV 2020

22 OCT 2020

01 OCT 2020

25 SEP 2020

03 SEP 2020

21 AUG 2020

13 AUG 2020

08 JUL 2020

16 JUN 2020

12 MAY 2020

08 MAY 2020

24 APR 2020

17 APR 2020

02 DEC 2019

25 NOV 2019

10 OCT 2019

26 SEP 2019

10 JUL 2019

24 JUN 2019